УИХ-аар төсөв, санхүү, орлого, зарлагын асуудал хэлэлцэхэд МАН-ын бүлгийн гишүүд тун идэвхтэй оролцож байр сууриа илэрхийлдэг. Тэдний дунд Ц.Нямдорж, Ө.Энхтүвшин, Ч.Хүрэлбаатар, Д.Хаянхярваа, Ё.Отгонбаяр нар тэргүүлэх үүрэгтэй оролцдог гэж дүгнэж болно. Сү.Батболдын танхимд Сангийн сайдын албыг хашиж үзсэний хувьд Д.Хаянхярваа гишүүн төсөв, мөнгөний асуудал ярихад болж л өгвөл дуугарчих гээд байдаг эрхэм. Харин Ч.Хүрэлбаатар гишүүний хувьд төгссөн сургууль, сурсан эрдмийнхээ хүрээнд зангаргатай шүүмжилж, эрх баригчдыг сандаргаад байдаг. Энэ удаа УИХ-ын гишүүн Д.Хаянхярваагаас олны анхаарлын төвд байгаа Тавантолгойн асуудлаар ярилцлаа. 

-Сангийн сайдаар ажиллаж байсны хувьд энэ оны төсөв, санхүү бүр тодруулбал Төсвийн хүрээний мэдэгдлийн талаар ямар бодолтой явна. Ер нь хэзээнээсээ л төсвөө баахан хөөсрүүлж батлачихаад бодит хөрсөн дээр нь буулгах гэж дараа нь заавал нэг ажил болох юм. Гэтэл эргээд тэр нь улс орон, ард түмний амьдралд тун хортойгоор нөлөөлөөд байдаг. Энэ гажигтай байдлаас гарах гарц харагдана уу? 

-За яах вэ, тийм шүүмжлэл байнга л явдаг. Гэхдээ өнгөрсөн тавдугаар сард хэлэлцсэн Төсвийн хүрээний мэдэгдлээс үзвэл Засгийн газар, Сангийн яам төсвийн бодлогын хувьд гаргаад байгаа алдаагаа засахын тулд нэлээн ажиллаж, нааштай алхам хийж эхэлсэн нь харагдсан. Өөрөөр хэлбэл, төсвийнхөө зарлагыг бууруулах чиглэлд нэлээн анхаарсан байна лээ.

 Төсвийн алдагдлаа багасгах болон зээлийн хүүгийн төлбөрөө бууруулахад нэлээд ахицтай өөрчлөлт хийж эхэлж байгаа юм билээ. 

 

 

Мөн төсвийн алдагдлаа багасгах болон зээлийн хүүгийн төлбөрөө бууруулахад нэлээд ахицтай өөрчлөлт хийж эхэлж байгаа юм билээ. Тийм болохоор төсвийн бодлогын хувьд алдаагаа засч эхлэх цаг нь 2015 он болох юм байна гэж харж байгаа. Сүүлийн үеийн мэдээлэл харж байхад Олон улсын валютын сан, Дэлхийн банкнаас манайд ажиллаж байгаа төлөөлөгчид ч энэ чиглэлд тодорхой үнэлэлт өгч байгаа юм билээ. 

Бидний хувьд хамгийн гол нь төсвийн хүрээнд чанарыг маш их анхаарах шаардлагатай байгаа юм. Чанар гэдэгт юуг хэлж байна гэхээр төрийн албаны бүтцийг цаашдаа яах юм. Энэ чигээрээ данхар бүтцээр төсвөө иддэг чигээрээ яваад байх юм уу.

Цаашдаа хөрөнгө оруулалтынхаа чанар чансаа, үр өгөөжийг яаж сайжруулах юм бэ гэдэг дээр ямар байдлаар хандах нь анхаарал татаж байгаа.

-Таны хувьд яг өнөөдрийн байдлаар Монгол Улсын төсөв, санхүүгийн байдлыг ямар түвшинд байгаа гэж дүгнэж байна? 

-Яг өнөөдрийн хувьд тун базаахгүй байгаа. Миний харж байгаагаар өнөөдөр Монгол Улс Олон улсын валютын сантай тохиролцож, ямар нэгэн хөтөлбөр авахаас өөр гарц харагдахгүй байна. Нэн ялангуяа хувийн хэвшлийнхэн үндсэндээ савныхаа ёроолыг сэгсрээд, үүд хаалгаа барьцгааж байна.

Төсөвтэй холбогдсон хөрөнгө оруулалтын тендер, төсөл аваад хөрөнгө оруулалтын чиглэлээр ажил хийж байгаа аж ахуйн нэгжүүд санхүүжилтээ авч чадахгүй байна. Үүнээс болоод банк, санхүүгийн салбараас авсан зээлээ төлж чадахгүй, эргээд банкны салбараа тэр чигээр нь татаж унагах нөхцөл бүрдэж эхлээд байгаа.

Банкны чанаргүй зээлийн хэмжээ 740 гаруй тэрбум төгрөг болоод явчихсан. Чанаргүй зээлийн хэмжээ ингэж айхтар нэмэгдэж байгаа нь банкны системдээ маш ноцтой эрсдэл авч ирнэ. Тийм болохоор өнөөдрийн энэ хүндрэл, бэрхшээлийг бага дээр нь л засах, янзлах талаар дорвитой ярилцаж, ямар нэгэн шийдвэр гаргах ёстой.

Банкны чанаргүй зээлийн хэмжээ 740 гаруй тэрбум төгрөг болоод явчихсан.

 

 

Эс тэгвэл оройтно шүү. Ер нь дарга нар нь “Болно, болж байна, яваандаа аргална” гэж явсаар байгаад өнөөдрийн байдалд хүрснийг шулуухан хэлэх л ёстой. Одоо энэ Засгийн газар ямар нэгэн дорвитой, шийдвэртэй арга хэмжээ аваасай л гэж харж, хүлээж байна. 

-Та шулуухан “Стэнд бай” хөтөлбөрт хамрагдах ёстой гээд байна уу. Урьд нь 2009 онд энэ хөтөлбөрт хамрагдаж байсан. Тэр үед тухайн хөтөлбөрийн үр дүн ямархуу байдалтай гарч байсан юм бол? 

-Яг үнэндээ өнөөдрийн тухайд бидэнд үүнээс өөр гарц харагдахгүй байна. Ерөөсөө эдийн засгийн нөхцөл байдал өөрөө ийм замыг сонгохоос өөр аргагүйд хүргэж байгаа хэрэг. Төлбөрийн чадвар, төсөв санхүү нь хэцүүдчихлээ.

Маш олон аж ахуйн нэгж хаалгаа барьж байна. Татварын орлогын төлөвлөгөө тасарч эхэлсэн. Одоо бүр төсвийн тодотгол хийх талаар ярилцаад эхэллээ. Энэ бол эдийн засаг ноцтой хямарч, ерөөсөө л болохгүй байгаагийн тодорхой илэрхийлэл шүү дээ.

-Тухайн үедээ 2008 онд дэлхийн эдийн засаг хямралд орсон нь манайд шууд нөлөөлсөн. Гэтэл өнөөдөр тийм хэмжээнд хүрчихээд байгааг эрх баригчид төдийлөн сайн дэлгэн танилцуулахгүй байгаа хэрэг үү?

-Өнөөдөр Монгол Улсын эдийн засаг ямархуу байдалтай болчихоод байгааг ганц МАН-ын бүлэг, би хэлээд байгаа юм биш. Ерөөсөө л эдийн засгийн нөхцөл байдал өдрөөс өдөрт дордож, нүдэн дээр илт ажиглагдаж эхлээд байгаагаар тодорхойлогдож байна. Төсөв санхүү, төлбөрийн чадвар ямархуу болчихоод байгааг жирийн иргэд ч мэдэрч эхлээд байгаа. Татварын орлого л гэхэд эхний улирлын байдлаар 250 орчим тэрбум төгрөгөөр тасарчихсан. Энэ байдлаараа бол оны эцэст 400-500 тэрбум төгрөгийн тасалдал ч гарч болзошгүй. 

Сая Засгийн газрын хуралдаанаар Намрын чуулганы эхэнд төсөвт тодотгол хийх шийдвэрийг хэлэлцэн батласан байна лээ. Төсөв санхүүгийн хүндрэлээс болж эмнэлгүүдэд эм, тарианы хомсдол үүссэнээс гадна эмчилгээний зориулалттай багаж, тоног төхөөрөмжүүдийнх нь ажиллагаа саатаж байгаа.

Мөн эмнэлгүүдийн эм, тариа бусад бараа материалын өр 7.8 тэрбум төгрөгт хүрч. Тиймээс Засгийн газар энэ салбарт дөрөвдүгээр улиралд зарцуулахаар төсөвлөсөн 13.8 тэрбум төгрөгийг одооноос зарцуулж эхлэхээр болж. Ингэснээр аравдугаар сард төсөвт зайлшгүй тодотгол хийж, дөрөвдүгээр улиралд хэрэглэх эм тарианы санхүүжилтийг шийдвэрлэхээр болсон дуулдана. Энэ бол ганцхан Эрүүл мэндийн салбар ч бус Монголын эдийн засаг тун тааруухан байгаагийн нотолгоо. 

-Та бүхэн “МАНАН”-таж байгаад л төсвөө батлах юм. Гэтэл нөгөөх нь мөн л урьдынхтайгаа адилхан хөөсөрчихсөн байх юм. Жаахан бодитой судалгаа, дүн шинжилгээ хийгээд хөөсгүй төсөв батлах арга үнэхээр байхгүй юмуу?

-Үгүй юм аа. Хөөсрүүлэх биш юм. Жишээ нь өнгөрсөн нэгдүгээр сард төсөв батлах үед төсвийн алдаа завхралыг засаж залруулах талаар бидний зүгээс адлуулан, муу хэлүүлэн байж хангалттай хэлсэн, ярьсан.

Даанч хүний урманд тоож авч үзээгүй. МАН-ын бүлгээс тодорхой гишүүд хүртэл ажлын хэсэгт нь орж ингэж, ингэж батлах ёстой гэдэг зарчмын дүгнэлтээ УИХ-ын даргын өрөөнд орж байгаад самбар дээр зурж, тайлбарлаж байсан Гадны хөрөнгө оруулагчдын итгэлийг ийм замаар сэргээх ёстой гэдэг зарчмын дүгнэлтээ маш тодорхой тайлбарлаж байсан. Харамсалтай нь бидний саналыг огтхон ч тусгалгүй олонхиороо хүч түрээд л батлаад явчихсан. 

-Хувийн хэвшлийнхэн зардлаа бууруулахын тулд ажилчдаа ихээр халж байгаа. Товчхондоо өдрөөс өдөрт ажилгүй иргэдийн тоо өсч байна. Энэ нь нийгэмд ядуурал нүүрлэх гол шалтгаан гэдгийг хэн хүнгүй мэддэг ч яаж ч чадахгүй байна. Энэ талаар та ямар бодолтой явна? 

-Энэ бол маш ноцтой асуудал мөн. Хамгийн гол нь хувийн хэвшилдээ төрийн зүгээс өгөх сигнал нь маш зөв байх ёстой юм. Би түрүүн хэлсэн. Бид нар “Болж байна, бүтэж байна, сайхан байна” гэж явсаар байгаад ямар ч бэлтгэлгүйгээр өнөөдрийн эдийн засгийн хямрал руу хувийн хэвшлээ түлхчихсэн.

Өөрөөр хэлбэл өнөөдөр Монгол Улсын Засгийн газрын зүгээс 2016 оны төсөв, төлөвлөгөө батлах энэ үедээ хувийн хэвшлийнхэнд яг одоо эдийн засагт үүсээд байгаа бодит хүндрэл, бэрхшээлийг ний нуугүй дэлгэх, ярих хэрэгтэй. Жишээлбэл 2016 онд улсын төсвөөс хэдий хэмжээний хөрөнгө санхүүг гаргаж хувийн хэвшлээ дэмжиж чадах юм гэдгээ хэлэх ёстой. Гадна, дотноос ямар хэмжээний хөрөнгө оруулалт босгож чадах юм, түүгээрээ юу хиих, ямар чиглэлд хөрөнгө оруулалтыг түлхүү тавьж өгөх юм гэдэг сигналыг маш тодорхой өгөх ёстой юм.

Хэрвээ ийм сингал нь маш тодорхой байвал манай хувийн хэвшлийнхэн өөрсдөө ажлаа төлөвлөөд, эрсдлээ тооцоолоод явах боломжтой. Харамсалтай нь төр, засгийн зүгээс баахан худлаа мэдээлэл тараагаад байхаар хувийн хэвшлийнхэн түүнд нь хууртаж, баахан үргүй зардал гаргаж эцэст нь дампуураад байна. Энэ бол Монголын нийгэмд хамгийн хортой зүйл. Хүмүүсээ халж байгаа асуудал бол тухайн компанийн асуудал болохоор би өмнөөс нь дүгнэлт хийх эрхгүй. 

-Таван Толгойн асуудлаар УИХ дахь МАН-ын бүлэг төдийлөн байр сууриа илэрхийлэхгүй байгаа. Ажлын хэсгийн дүгнэлтээр бол Таван Толгой таг зогсохоор болчих шиг. Та энэ асуудлаар ямар байр суурьтай явна? 

-Таван Толгойн асуудлаар манай бүлгийн гишүүд зарчмын өөр байр суурьтай ч юмуу, зөрчилдөөд байгаа зүйл байхгүй. УИХ дахь МАН-ын бүлгийн байр суурь тун тодорхой байгаа. Таван Толгойгоо УИХ-аар хурдан оруулж ирээд хэлэлцээч л гэж байгаа. Цаг алдалгүй нэг талд нь багтаая л гэсэн саналтай байна. Бүлэг дээр Таван Толгойн доторх асуудлыг ухаж төнхөж ярилцаагүй.

Ямар ч байсан оруулж ирж хэлэлцүүлээд цаг алдалгүй эдийн засгийн эргэлтэд оруулах л хэрэгтэй. Үнэндээ энэ томоохон төслүүдээ явуулахаас өөр зөв сонголт ойрын ирээдүйд бидэнд харагдахгүй байгаа. Тиймээс гэрээ хэлцлүүдээ цаг алдалгүй, бас хуулийн хүрээнд шийдээд явах хэрэгтэй. Ерөнхий сайд, УИХ-ы даргын зүгээс ойлголцолд хүрч, Таван Толгойн асуудлыг шийдээд явахыг л хүсч байгаа болов уу гэж бодож байгаа. Харин асуудлыг удаагаад байгаа нь МАН биш л дээ. 

-Таван Толгойн ажлын хэс­гийн ахлагч УИХ-ын гишүүн Л.Эрдэнэчимэг “Энержи ресурс компани маш их хэмжээний өртэй. Таван Толгойн гэрээний эхийг хэн боловсруулсан нь тодорхойгүй байна” гээд байгаа. Түүгээр зогсохгүй “ойрын хоёр жилд дампуурах ч эрсдэлтэй” гэсэн. Ер нь асуудлыг олон талаас нь харвал хаврын чуулганаар Таван Толгойг хөдөлгөж амжихгүй болох шиг? 

-Л.Эрдэнэчимэг гишүүний яриаг сонссон. Ямар учраас ингэж яриад байгааг мэдэхгүй юм. Гэхдээ дэлхийн хэмжээнд уул уурхайн болон бусад чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулдаг томоохон компаниуд өргүй байна гэж байх уу.

Жишээлбэл, “Рио Тинто” бол манай “Энержи ресурс”- ыг бодвол дэлхийн хэмжээний акул шүү дээ. Гэсэн атлаа дараагийн шатны хөрөнгө оруулалт хийхэд нь дэлхийн банк, санхүүгийн 15 байгууллага зээл өгөхөө илэрхийлсэн байна лээ.

Харин хаврын чуулганы хугацаанд Таван Толгойг хөдөлгөж чадна гэдэг дээр би хувьдаа эргэлзэж байгаа. 

 

 

Тэгэхээр уул уурхайн томоохон төслийг явуулахад мэдээж зээлээр ажлаа хийнэ. Эндээс үзэхэд цаашдаа Монгол Улс томоохон хэмжээний аж ахуйн нэгжээ өртэй гэдгээр нь түлхэж, адлаад байвал эргүүлээд Монголын эдийн засгийг хэн чирч явах вэ гэдэг асуудал гарна. Төрийн дэмжлэг гэдэг зүйл хаана байх вэ гэдгийг бодох ёстой.

Харин хаврын чуулганы хугацаанд Таван Толгойг хөдөлгөж чадна гэдэг дээр би хувьдаа эргэлзэж байгаа. Гэхдээ энэ төсөл яваасай гэж үнэн голоосоо хүсч байгаа. Хүсэл бодит байдал хоёр зөрчилдөөд байна л даа. 

-Тэгвэл Оюу толгойн асуудлаар та юу хэлэх вэ? 

-Оюу толгойн талаар МАН-ын Засгийн газрын байр суурийг хүлээзнэж байна. Нэг ёсондоо асуудлыг нарийвчлан авч хэлэлцээгүй л байгаа. Гэрээг сайжруулахаар ажиллаж байгаа гэсэн мэдээлэлтэй л байна. Харин хувь хүнийхээ байр суурийг илэрхийлвэл бид уул уурхайн энэ хоёр том төслөө нэн даруй явуулах л хэрэгтэй.

Өөр бидэнд гарц харагдахгүй байна шүү дээ. Лав л ойрын таван жилд үүнээс олигтой гарц, арга зам байхгүй.

Оюу толгойн талаар МАН-ын Засгийн газрын байр суурийг хүлээзнэж байна. 

 

 

Бид хэрэлдэж, хэлцэж суусаар байгаад Монголын нүүрс хог, шороо болох өдрийг харах л гээгүй бол, ямар ч хөрөнгө оруулагч Монголыг хялайж хардаг болохыг үзэх гээгүй л бол Таван Толгой, Оюу толгойг ямар ч гэсэн цааш нь явуулах ёстой.

Ер нь цаашдаа иймэрхүү том төслийг УИХ руу оруулж ирж цаг алдаад байлгүй Засгийн газрын түвшинд шийдээд л явчихдаг баймаар байна. Хувийн хэвшлийнхэн хоорондоо тохиролцоод, учир зүйгээ ололцоод явчих асуудлыг заавал УИХ руу татан авч ирж улстөржүүлээд байгаа нь тун зохисгүйгээс гадна маш их цаг алдаж, эргээд биднийг гарах гарцгүй болгож байна. 

-“Bloomburg”-ээс 2017 он гэхэд Хятадууд Монголын нүүрсийг нэг тонныг нь 20 ам. доллараас дээш гаргаж яагаад ч авахгүй болж байгааг мэдээлж байна. Гэтэл бид өнөөдөр ч асуудлаа шийдэж чаддаггүй. Одоо ер нь яах вэ? 

-Ерөөсөө л тийм шүү дээ. Хятатууд 2020 он гэхэд нүүрснийхээ хэрэглээний 80 хувийг зөвхөн угаасан нүүрсээр хангана гэж байгаа. Гэтэл өнөөдөр Монголд нүүрс угаах ганц үйлдвэр байгаа нь “Энержи ресурс”-ынх л байгаа. Тэнд нь жилд ердөө л 15 сая тонн нүүрс угаах чадалтай. Бидэнд дэд бүтэц төмөр зам алга.

За тэгээд Индонези, Австрали гээд маш их нүүрстэй, бидний өрсөлдөгчид БНХАУ-ын зах зээлийг эзлээд эхэллээ. Мөн хэцүү еэ. Товчхондоо одоо бид энэ улстөржилт, хэрүүлээ болиод хүрз, зээтүүгээ бариад ажилдаа орох цаг болсон. Бүр оройтож байгаа.

Хойшдоо хэний компани байх нь хамаагүй. “Энержи ресурс” нь байна уу, “Женко” нь байна уу, “Таванбогд” нь байна уу бидэнд огтхон ч падлийгүй. Томоохон хэмжээний компаниудаа төр өөрөө адлаад “Энэ өртэй юм, энэ нь нөгөө хэний компани” гээд байх юм бол Монголын эдийн засгийг чирэх газар олдохгүй болно шүү. Тэгэхээр төрийн дэмжлэг гэж юм залшгүй байх ёстой гэдгийг өнөөдөр бид ухаарах цаг болчихоод байна.