Тосонцэнгэл сум нь Сайн ноён хан аймгийн Далай Чойнхор ван, Баатар Бейс нарын хошуу байсан бөгөөд 1923 онд халх 4 аймаг, шавь хамжлагын хуучин нэрийг өөрчилж, газар усны нэрээр нэрлэх болсон тухай жагсаалтад Далай Чойнхор вангийн хошууг Чандмана Өлзийт далайн хошуу, Баатар Бейс  хошууг Сэвжид гацал  уулын хошуу хэмээн нэрлэж Цэцэрлэг Мандалын аймагт  харъяалуулснаар үүссэн түүхтэй.

Улмаар улсын VI бага хурлын 1931.01.09-ны өдрийн тогтоолоор Архангай аймгийн Наран, Тосонцэнгэл сум хэмээн нэрлэгдэж Идэр голын урд, хойд талаар хуваарилагдан тус бүр 9 багтай зохион байгуулагдан наран сумын харц ард Магсарын Шагдар, Тосонцэнгэл сумын даргаар Минжүүрийн Рэнцэн нар сонгогдож байсан байна.

Наран, Тосонцэнгэл сум 1942 онд засаг захиргааны зохион байгуулалтаар Архангай аймгаас Завхан аймгийн харъяанд шилжсэн.

Наран, Тосонцэнгэл сумыг  1960 онд нэгтгэн Тосонцэнгэл хэмээн нэрлэжээ.

1963.08.23-нд МБК-ыг барьж байгуулан ашиглалтад өгснөөр  Тосонцэнгэл сумыг аймгийн  харъяалалтай хот  болгож,  1967 оны 4 сарын 30-ны өдрийн БНМАУ-ын Ардын их хурлын  72 дугаар зарлигаар Булнай сумыг Сүхбаатарч нэгдэл болгон  салгаж зохион байгуулсан.

1992 онд батлагдсан шинэ үндсэн хуулийн дагуу Тосонцэнгэл хот, Булнай сумыг нэгтгэн “Булнай сум” гэсэн статустай болгон нэрлэж байсныг ард иргэдийн хүсэлтээр   УИХ-ын  1999 оны 04 сарын 15-ны өдрийн  21 дүгээр тогтоолоор “Завхан аймгийн Булнай сумын нэрийг Тосонцэнгэл, оршин буй төвийг Шумуултай “ гэж өөрчлөн  нэрлэсэн.

Тосонцэнгэл сум нь Тарвагатай, Булнай нурууны  салбар  өндөр уулын бүсэд далайн түвшинээс  дээш 1900 гаруй  метрийн өндөр  өргөгдсөн 530 мянган га нутаг  дэвсгэртэй, баруун урд баруун талаараа өөрийн аймгийн Тэлмэн,Идэр, Отгон, зүүн талаараа Их-уул, хойт  талаараа Хөвсгөл аймгийн Цэцэрлэг, Цагаан-Уул сумтай, урд талаараа  Архангай аймгийн Цахир сумтай хиллэн  оршдог.

Улмаар эдийн засгийн хувьд 21 аймгийн 330 гаруй сумдаас дэд бүтцээрээ эхний гуравт жагсдаг юм байна.

Тиймээс  Монгол Улсын Засгийн газраас Завхан аймгийн Тосонцэнгэл сумын үйл ажиллагааг үнэлж,   "Алтангадас" одонгоор шагнажээ. 

Б.Дэжид