Өнөөдөр буюу долдугаар сарын 29-ний өдрөөс “Ухаалаг автобус” жинхэнэ утгаараа иргэдэд үйлчилж эхэлж байна. Учир нь бидний нэрлэж заншснаар кондуктор буюу мөнгө хураагч нар өнөөдрөөс бэлэн мөнгөтэй харьцахгүй, мөнгө хураахгүй болсон юм. Өөрөөр хэлбэл, тэд зорчигч нарын мөнгөө төлж буй эсэхийг шалгадаг “хянагч” үүрэгтэй ажиллаж эхэлсэн гэхэд хилсдэхгүй.
Сурвалжлагч миний бие бидний нэрлэж заншснаар Багшийн дээдээс 25-р эмийн сан, 25-р эмийн сангаас Офицерын чиглэлд гурван автобус сэлгэн суув.
Эхний автобус зорчигч олонтой. Жолооч нь зорчигч нараа урд хаалгаар оруулж, картаа уншуулж, картгүй нь бэлтгэсэн хайрцагт мөнгөө хийгээрэй хэмээн шаардана. Яг л жолооч, кондуктор хоёрын үүргийг сольсон мэт. Гэвч мөнгөнийхөө оронд тасалбарыг маань өгсөнгүй. Тасалбараа авъя гэхэд машин нь гацсан, ажиллахгүй байгаа гэх тайлбар тавина. Харин хэл амтайгаараа гайхагддаг кондуктор яг л зорчигч шиг. Урд хаалганы эхний сандал дээр суугаад, барагтаа л бол үг дуугарахгүй. Цонх ширтсээр явна. Хааяахан “буух нь хойд хаалгаараа буугаарай” гэнэ. Иймэрхүү байдалтай хоёр буудал явав.
Хоёр дахь автобусанд мэр сэр мөнгөө төлж яваа зорчигчыг эс тооцвол бүгдээрээ л карт уншуулж байлаа. Жолооч “За хурдан хурдан уншуулаад, суудалдаа суугаарай” гэж хэлээд зорчигчдын суудлаа эзлэж амжаагүй байхад, хар хурдаараа давхив. Харин тус автобусны кондуктор зорчигчдынхоо дунд суугаад, утсаараа оролдон эргэн тойрноо мэдэрч байгаа юм алга. Зорчигч нар “зөөлөн яваач, би ямар мал биш” хэмээн бухамдана. Жолооч “сайн бариад яваач, та нар. Яарч ядаж байхад” гэнэ. Харин би нөгөө л тасалбараа нэхлээ. Кондуктор дуугарах шинж алга. Утастайгаа зууралдаад. Жолооч “Байз. Би жолоо барьж явааг харахгүй байна уу” гэж ширүүлэв. Давхиж, давхиж, Хүүхдийн 100-ын тэнд түгжирээд зогсов. Энэ хооронд нийслэлийн нийтийн тээвэрт нэвтрээд байгаа “ухаалаг” үйлчилгээний талаар хэд хэдэн зорчигчтой санал бодлоо хуваалцсан юм.
Баянзүрх дүүргийн иргэн П.Хараа “Би хөгжлийн бэрхшээлтэй учраас ухаалаг картаа өчигдөр хорооны нийгмийн ажилтнаасаа 3600 төгрөгөөр авсан. Өндөр настай, хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэд бид чинь өдрийн цагаар хүн бага үед л гадуур гарч ажлаа амжуулдаг. Өглөө оройд автобус ачаалал ихтэй байдаг учраас тэр шүү дээ. Яахав, картаар үйлчлүүлэх нь амар юм. Гэвч картаа хаячихвал, миний картаар өөр хүн зорчих боломжтой юм шиг санагдлаа. Яагаад гэвэл, энэ карт дээр миний зураг, нууц код байхгүй. Бас урд хаалгаар ороод, хойд хаалгаар буух нь өглөө, оройд асуудал үүсгэх байх. Хөгшин настай, хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэн бид эрүүл саруул хүмүүс шиг хурдан хөдлөж, суудал эзлэж чадахгүй шүү дээ” гэв.
Харин СХД-ын иргэн, өндөр настан Д.Нямсүрэн “Энэ үйлчилгээ дажгүй сайхан санагдаж байна. Өмнө нь автобусанд суухад кондукторууд нь зорчигч нартайгаа хэрэлдээд чих амраадаггүй байсан. Харин одоо кондуктор хүүхэд байгаа нь ч мэдэгдэхгүй, байхгүй нь ч мэдэгдэхгүй амар юм” гэсэн юм.
Ингэж ярьсаар би буух буудал дээрээ буулаа. Мөнгө маань бүхэл 10 мянгат байсан учир “U money” гэсэн тэмдэглээтэй ТҮЦ, карт борлуулах цэг хайв. Хэдийгээр албаны хүмүүс мэдээлэл хийхдээ 160 цэгт карт худалдаалж байгаа гэсэн боловч, өнөөдрийн байдлаар иргэн надтай нэг ч цэг таараагүй нь харамсалтай. Надаас гадна карт хайсан иргэд нэлээд байсан гэдгийг дурьдах нь зүйтэй болов уу. Ингээд задгай 400 төгрөгөөр зорчихоор зориг гаргалаа. Учир нь, өмнөх автобуснуудад иргэдийн задгай мөнгийг хянах үүрэгтэй кондукторууд үүргээ умартан “унтаа” байдалтай явсан юм.
Гуравдахь автобусанд би өөр тактик хэрэглэхээр болов. Автобусны кондуктор иргэдэд туслаж, мөнгийг нь бэлдсэн мөнгөний хайрцагт хийх үүрэгтэй гэж би өмнө нь дурьдсан. Үд дунд болсон учир энэ автобус хөл хөдөлгөөнтэй байх аж. Өөртөө байсан 400 төгрөгөө хайрцагт хийчихээд, тасалбараа аван, бусдыг ажиглан зогсоно. Улсын тодотголтой уг автобусны жолооч “Мөнгөө бэлдээд урд хаалгаар ороорой, карттай нь картаа бэлдээд ороорой” гэж ганцаараа хашгирна. Харин кондуктор "авхай" хойд хаалганы хажууд “энүүгээр орохгүй шүү” хэмээн, бохь зажилж зогсоно. Энэ автобусанд нэг зэрэг олон хүн суусан учир нь зарим нь картаа ч уншуулахгүй, мөнгөө ч хийхгүй “ширэн нүүрлээд” хойш алхана. Араас нь жолооч ганцаараа хий дэмий л “мөнгөө өгөөч ээ” хэмээн орилно. Кондуктор мэдсэн ч мэдээгүй юм шиг, харсан ч хараагүй юм шиг хойд хаалганы дэргэд, бохь зажилж зогссоор.
Сэтгүүлч миний бие тус автобусны кондукторт өөрийгөө танилцуулаад хэдэн асуулт асуух зөвшөөрөл хүсэв. Тэр нэрээ нууцлаж, зургаа гаргуулахгүй хэмээн тохиролцны үндсэн дээр хэдэн асуултад хариулсан юм.
-Нийтийн тээврийн үйлчилгээнд цахим төлбөрийн систем нэвтэрлээ. Кондуктор та бүхний ажил харьцангуй хөнгөрч байна уу?
-Хөнгөрөөд байх юу байхав дээ. Бэлэн мөнгөтэй харьцахгүй болохоос ажлаа хийгээд л явж байна шүү дээ.
-Иргэд энэ үйлчилгээг хэрхэн хүлээж авч байна?
-Өглөө хүмүүс нэлээд бухимдсан. Бусдаараа дажгүй л байх шиг байна.
-Бүхэл мөнгөтэй хүмүүсийн мөнгийг задлаж чадахгүй байгаа учраас үнэгүй тээвэрлэж байна гэсэн мэдээлэл байгаа. Энэ үнэн үү?
-Үгүй шдээ. 1000 төгрөг бариад ороод ирсэн хүний мөнгийг хүлээлгэж байгаад, дараагийн 500 төгрөгтэй орж ирсэнд шилжүүлээд зорчуулж байна. Үнэгүй зорчуулсан зүйл байхгүй. Надаас гадна энэ автобусанд дөрвөн камер тавьсан байгаа. Тийм учраас хэн мөнгөө төлж, хэн төлөхгүй, хэн хулгай хийж байгааг харах боломжтой.
-Би өнөөдөр нэг бус автобусанд суулаа. Ихэнх кондукторууд жолооч зорчигч нартаа туслахгүй, суугаад байгаа харагдлаа.
-Бусдыг яаж байгааг би мэдэхгүй. Миний хувьд хойд хаалган дээр ажлаа хийж байна /ундууцав/
-Кондукторууд эхнээсээ өргөдлөө өгөөд ажлаасаа гараад байгаа гэсэн. Үнэн үү?
-Мэдэхгүй. Гэхдээ ямар ч бүтээлч зүйлгүй өдөржин автобусаар зүгээр явах нь хэнд ч сонирхолгүй шүү дээ. Тийм биз дээ.
-Та бүхний цалингын системд өөрчлөлт орж байгаа юу?
-Орж байгаа гэсэн. Үндсэн цалингаараа цалинжина" гэсэн юм.
Эх сурвалжийн мэдээлж буйгаар жолооч, кондукторын цалингийн системд өөрчлөлт орж, кондукторт олгогддог байсан орлогын урамшуулал жолооч нарт олгогдохоор болсон гэнэ лээ.
Ямартай ч, монголын нийтийн тээврийн салбарт эргэлт гарчээ. Ааш авираараа гайхагддаг байсан кондуктор буюу мөнгө хураагчтай автобусанд нам гүмхэн өдрүүд эхэлжээ.
Б.Дэжид