Төрөлт нэмэгдсэн эрүүл бус эх төрөхөд элдэв хүндрэл учирдаг,  цусны өвчтэй хүмүүсийн тоо өссөн, осол гэмтэл ихэссэн, хорт хавдраар өвчлөгсөд эрс нэмэгдэж, хүн амын дунд нас баралтын тоогоор хоёрдугаарт ордог,  хожуу оношлогддог зэрэг олон шалтгаанаас үүдээд цусны бүтээгдэхүүний эрэлт хэрэгцээ улам нэмэгдэх болжээ. Энэ удаагийн дугаартаа Цус сэлбэх Үндэсний төвийн захирал Д.Улаанхүүг урьж ярилцав. -Цусны нөөц одоогийн байдлаар ямар байна вэ, нэг хэсэг хүмүүсийн дунд цусаа сайн дураараа хандивлах аян өрнөсөн. Одоо харин нэг л чимээгүй болоо юу даа. Цусан бүтээгдэхүүнийг  хэр өндөр нарийн хяналт дор хийдэг вэ? -Донорын тоо хэвийн хэм­жээндээ байгаа . Харин ч бүр тодорхой хэмжээгээр өссөн. Гэтэл хэрэгцээ хурдан өсөөд байдаг.  Цус тасраад хүний амь нас аюулд орсон тохиолдол гараагүй. Цус сэлбэлтийн дараа элдэв халдаврт өвчин туссан мэдээлэл сүүлийн 10 жилд батлагдаж нотлогдоогүй. Цусны аюулгүй байдал сайжирсан. Өнгөрсөн онд Төрөөс  “B”, “C” гепатит ДОХ-ын оношлогоог дэлхийн түвшинд  хүргэсэн 800 сая төгрөгийн аппа¬рат тоног төхөөрөмж тавьлаа. Улсаас хөрөнгө мөнгө харамгүй хайрлаж байна. Энэ маань цусны аюулгүйн баталгааг бүрдүүлж өгч байгаа чухал арга хэмжээ болсон. Цусан бүтээгдэхүүний хэрэглээ нэмэгдээд байгаа нь донорын тоог нэмэх зайлшгүй шаардлага урган гардаг.  Олон улсын дунджаар 1000 хүн амд  20-40 донор байх ёстой. Манайх улсын хэмжээнд 1000 хүнд  8 донор байна даа.  Улаанбаатар хот цусны нийт хэрэглээний 70 хувийг хангадаг. -Олон хүн цусаа өгдөг ч ихэнх нь шинжилгээгээр тэнцдэггүй гээ биз дээ? -Хомсдол гэдэг бас харьцангуй ойлголт л доо. Цус өөрөө 4 бүлэг. Хажууд нь резус гэж 5 дахь бүлэг байдаг юм. Нэмэх, хасах гэж. 4 бүлэг цус маань дотроо резус нэмэх, хасахаараа 8 бүлэг болчихож байгаа юм. 8 бүлгийн нэг л байхгүй бол бусад нь хэдэн литр байгаад ч нэмэргүй. Жишээ нь 1 дүгээр бүлгийн сөрөг цусыг 1 дүгээр бүлгийн сөрөг цустай хүнд л хийнэ. Нэмэх цусыг хасахд хийж болдоггүй. Цусны хомсдол гэж яриад байдагийн цаад шалтгаан нь үүнтэй холбоотой. Бас богино хугацааны хадгалалттай бүтээгдэхүүн гэж бий. 3 цаг хадгалаад шууд хэрэглэдэг, үйлдвэрлээд шууд хэрэглэх,  24 цаг хадгалж хэрэглэх бүтээгдэхүүн гээд янз янз байдаг. 4 дүгээр бүлгийн хасах цус 1000 хүнд нэг оногддог.  4 дүгээр бүлгийн цусны хэрэгцээ гэнэт гартал бусад нь байдаг яг хэрэгтэй нь орж ирэхгүй бол хомсдол  болчихож байгаа биз. Хомсдол гэдэг маань харьцангуй ойлголт л доо. -Ер нь танай төв хичнээн төрлийн цусны бүтээгдэхүүн хийдэг юм бэ? -1400 нэгж бүтээгдэхүүн байдаг. Зарим бүтээгдэхүүн 7, зарим нь 10 хоногийн нөөц байдаг. Гэтэл өнөөдөр ямар нь гэнэт хэрэглэгдэхийг бид мэдэхгүй. Ховор цус гэж байдаг. Түүнийг нь нөөцлөөд  байж байтал хэрэгцээ нь гарахгүй байсаар хаягдал болдог. Гэтэл тэр ховор цустай хүн 2 сард нэг удаа цусаа өгөх ёстой.  Авчихаад хадгалж байтал хэрэгцээгүй болчих  тохиолдол гардаг. Жинхэнэ хэрэгцээ нь гараад ирэхэд нөгөө ховор цустай хүнээс дахин авах боломжгүй болсон  үе  ч тулгарна. Гэхдээ энэ бүхэн бидний технологийн өөрийн үйл явц. Ямар ч байсан цусны бүтээгдэхүүн дутагдаж, буруу зөрүү цус сэлбэж хүний амь нас сүйтгээгүй. Бид хангах л үүрэгтэй. Аль болох донор олноороо байгууллага хамт олноороо, тэр дундаа  эрүүл масс бидэнд хандах тусам бидний нөөц сайжирдаг. Донор гэдэг ойлголтыг мэдэхгүйгээр манайд хандах тохиолдол их боллоо. Тооны хойноос хөөцөлдөөд бас дэмий юм. 1000 хүн цус өглөө гэхэд 60, 70 нь хасагдах жишээтэй. Нойр муутай, архи дарс хэрэглэсэн, шарлаж байсан, цусны өвчтэй, бэлгийн замын, сүрьеэ гэх мэт элдэв өвчнөөр өвдсөн, аспирин хэрэглэсэн хүмүүс цусаа өгөх гээд хэрэггүй л дээ. Донорын хөдөлгөөнийг их зөв сурталчлах хэрэгтэй. Механикаар донорын тоог нэмэх гэж жагсаагаад байх нь тийм ч их ач холбогдолтой ажил биш. Жишээ нь Хятадад хот, муж, гацаанд тэдэн эрүүл хүн цусаа өгөх ёстой гээд тоо өгчихдөг юм билээ. Манайх бол сайн дурын тогтолцоогоор авдаг. -Ерөнхийлөгч, урлаг соёлын одууд, байгууллага хамт олноороо цусаа өгөөд байсан биз дээ. Түүний дараа нэг хэсэг цусаа хандивлах аян өрнөөд байх шиг санагдсан? -Үнэхээр ерөнхийлөгч, урлаг соёлын оддыг дагаад цус хандивлах нь нэмэгдсэн. Гэвч сөрөг хандлага яваад байгаа юм. Бүр байгууллагаа сурталчлах хандлага нэмэгдсэн. Өнөөдөр зөв зүгээр манайх хэвийн ажиллагаатай байхад гэнэт Хэвлэл мэдээллийнхнийг цуглуулаад Цусны төв нөөцгүй болсон. Манай байгууллага хамт олноороо цусаа хандивлана гэдэг.  Гэтэл бид бүрэн бүрэлдэхүүнээрээ 10 гаруй хүн машин техниктэй очоод  дор хаяж 50, 100 хүн өгөх юм бодоод очтол 5, 6 хүн өгөөд болчих жишээтэй. Цус өгөхөд уг нь 3 шалгуураар ордог. Асуулгын хуудас бөглөөд дараа нь эмчтэй ярилцлага хийдэг. Зарим хүн худлаа бөглөдөг. Энэ хоёр шалгуурыг давсан хүн цусаа өгдөг. Цус өгсний дараа шинжилгээ гарахад ихэнх нь хасагддаг. Шарлаагүй гэж өгсөн хүнээс B, C вирус илэрдэг. Эсвэл тэмбүү, заг хүйтэн өвчтэй. Гурван шалгуур давсны дараа таны цус бүтээгдэхүүн болох уу, үгүй юу гэдэг нь шийдэгддэг. Ер нь эрүүл масстай оюутан, цэргүүд илүү хамарвал зүгээр байдаг л даа.  Нийт оюутны 20 хувь нь хамрагдаад байх юм бол овоо нөөцтэй болох учиртай. ЭМШУИС-ийн 350 оюутан цус хандивлах үйлсэд хамарахад 19 оюутан шинжилгээгээр хасагдсан. Бусад нь эрүүл байсанд бахархах сэтгэл төрж байсан шүү. Аргагүй л ирээдүйн эмч нар байна даа гэж. Бусад байгууллага хамт олон өгдөг л дөө. Тэдний 20-30 хувь нь тэнцдэггүй. Аливаа хүн амын эрүүл массаас л авах ёстой. Манайд хандах ёсгүй хүмүүс хандаад ажил хүндрүүлээд, хөрөнгө үрээд байдаг.  Бэлгийн зохисгүй харьцаанд ордог. Элдэв өвчин эмгэгтэй хүн өөрсдөө үүнийгээ мэдэж байгаа учраас хамрахгүй байх  хэрэгтэй. Манай шинжилгээ үнэ төлбөргүй болохоор зарим хүмүүс сайн шинжилгээ үнэгүй хийлгэх гэж өгдөг боллоо. Тохиолдлын бэлгийн харьцаанд орчихоод цусны шинжилгээ өгөөд явах  жишээтэй. -Ховор цустай хүний бүртгэл гэж байдаг уу? -Байдаг. 4 дүгээр бүлгийн цустай хүн нийт донорын 7 хувийг эзэлдэг. 1 дүгээр бүлгийнх нь нийт донорын 38, 2 дугаар бүлгийн цустай донор  20, 3 дугаар бүлгийнх донор 35 хувийг эзэлдэг. Гэтэл сөрөг цустай хүн нийт хүн амын 0,6 хувийг эзэлдэг. Тэгэхээр мянган хүнээс 6 хүн олдох уу, үгүй юу. Гэтэл мянган хүнд оногдож байгаа 6 хүн чинь шинжилгээгээр хасагддаг. 1000 хүнд 1 сөрөг цустай донор олдох уу, үгүй юу гэсэн үг. Эмэгтэй донор бол төрөөд 3 жилийн дотор цусаа өгч болдоггүй. Сөрөг цустай хүн их ховор. Гэхдээ тийм бүлгийн цустай хүмүүс бие биенээ маш сайн ойлгодог юм билээ. Цөөхөн учраас. Би л туслахгүй юм бол тэр хүн үхнэ гэдгийг маш сайн ойлгосон байдаг. Гандангийн лам Тэрэлжид эрдмийн ажил хийгээд бясалгаад сууж байхад нь. Сөрөг цустай хүн үхэх нь гээд дуудахад дороо хүрээд ирсэн. Сайхан сэтгэлтэй донор олон бий. -Ховор цустай хүн цус авч чадахгүйгээс болж амиа алдаж байсан тохиолдол гарч байсан уу? -Буруу цус хийгээд хүн нас барж байсан тохиолдол гарч байсан юм билээ. Энэ бол бидний буруу биш бид шинжилгээгээр тогтоосон бүтээгдэхүүнээ өгөөд явуулдаг. Тухайн өвчтөний цусыг бүрэн шинжилэх ёстой газрын буруугаас болоод хүний амь алдах асуудал гарч байсан. Бид бол бүтээгдэхүүнээ яс тодорхойлоод бэлдчихсэн байдаг. Гэтэл хасах резустэй хүнд нэмэх резустэй цус хийсэн тохиолдол гарсан. Ямар ч цусан бүтээгдэхүүнийг эерэг, сөрөгийг нь тухайн э нэлэг заавал үзэх ёстой. -Ер нь цусаа өгөхөд эргээд хурдан төлжүүлж чадахгүй гэдэг асуудал гардаг юм билээ? -Ерөөсөө эмэгтэй хүн бол байгалаасаа сардаа нэг удаа цусаа гадагшлуулдаг. Эрэгтэйчүүдээс цус гардаггүй учраас зүрхний шигдээс,  цус өтгөрөх өвчнөөр илүү өвддөг л дөө. Эрэгтэйчүүдийн цус илүү өтгөрөөд байдаг юм.  Донор эрчүүд, цусаа өгдөггүй эрчүүдээс харьцангуй эрүүл байдаг. Гадаадын улс орнуудыг харж байхад донорын 70-80 хувийг эрчүүд эзэлдэг. Манайд бол одоогоор харьцангуй тавь тавин хувьтай. Ер нь эрчүүд донор байх нь илүү эрүүл мэндэд нь тустай л даа. Дээр үед лам нар хамраасаа албаар цус гаргадаг байсан гэдэг. Хануур эмчилгээ ч их хийдэг байсан юм билээ. -Цусны ямар ямар бүтээгдэхүүн байдаг юм бэ? -11 төрлийн бүтээгдэхүүн хамгийн өргөн хэрэглэгддэг. Улаан бөөмний 4, 5 бүтээгдэхүүн. Сийвэнгийн төрлийн 4 төрлийн, торомборзиттийн бүтээгдэхүүн гээд. Нэг бүтээгдэхүүн нь гэхэд 22 хэмд байнга хөдөлгөж хадгалж байхад нөгөө нь  хасах 30-аас хасах 80-н хэмд хөлдөөж хадгалдаг. Нөгөө нэг нь 2-6 хэмд огт хөдөлгөхгүй хадгалдаг. Сэгсэрч болохгүй. Хүний эс болгон өөр өөр амьдрах чадвартай байдаг учраас өөр өөр орчин шаарддаг. Улаан эсийн бүтээгдэхүүнийг 0 хэмд хадгалах юм бол урвал өгөөд хүнд эмчилгээ болж чадахгүй.  Сийвэнгийн төр­лийн бүтээгдэхүүнийг  хасах 80-д хадгалдаг байх жишээтэй. Яг л зоопаркийн амьтан шиг байдаг юм. Ер нь манай нөөц хадгалах сав суулга багтахаа байсан. Дээр нь гамшгийн үеийн нөөцийн асуудал гэж яриад байгаа. Хадгалах сав байрлуулах өрөө тасалгаа тааруу болоод байна.  45 жилийн өмнө баригдсан барилгаа бид шинэчлэх гэж үзээд л байна.  Хуучин сайд нарын эмнэлэгийн хашаанд газар өгсөн. -Хамгийн их нийтлэг хэрэг­лэдэг цусан бүтээгдэхүүн гэж байдаг уу? -Байнга хэрэглэдлэг бүтээг­дэхүүн бол сийвэнгийн, улаан бөөмний бүтээгдэхүүн байдаг юм. Их сонин шүү дээ манай зарим бүтээгдэхүүний 30 мл нь хүний амь авардаг. -Цусны шинжилгээ хийж байхад манайд урьд өмнө оношлогдож байгаагүй вирус, элдэв айхтар өвчний шинж тэмдэг илэрч байв уу? -Бид тийм юм судалдаггүй. Дэлхийн эрүүл мэндийн байгуул­лагын ерөнхий стандарт бий. Цусны албад нь ямар юмыг оношлох ёстой юм бэ гэсэн стандарт байдаг. Бид элэгний “B, C” вирус,  ДОХ, бэлгийн замын элдэв өвчнийг  шинжилдэг. Эрхтэн шилжүүлэн суулгахад цусны нарийн нэмэлт шинжилгээ хийдэг л дээ. Цусны алба маань 50-иад жилийн хугацаанд эхлээд тэмбүү шинжилдэг байлаа. Энгийн аргаар шүү дээ. Тэгээд 1980-иад оны эхнээс “В” вирус үздэг болсон. 1995 оноос “С” вирус, 1986 оноос ДОХ-ын шинжилгээ хийдэг болсон. Манайх халуун орны малерийн шинжилгээ хийдэггүй. Өдөрт 80-120 хүн цусаа өгөөд байвал хэвийн гэж үздэг. 40, 50 болоод ирэхээр багасаад нөөц рүү ордог. -Манай улсын хэмжээнд нийт хичнээн донор байдаг вэ? -Жилд 16 мянга гаруй донор цусаа бэлэглэдэг. Үүний 40 хувь нь тогтмол цусаа өгдөг. Улаанбаатар хотод шинэ донор цусаа өгөх нь арай илүү байдаг юм. -Донороос халдвар авсан тохиолдол гарч байсныг санаж байна? -Гарна шүү дээ. Шинэ, хуучин донор. Хэн ч ч бай бүгдийг шинжилж байж хэрэглэнэ. Ноднин донороос ДОХ илэрсэн. Тэр чинь манай хуучны олон жил өгсөн донор байсан. Гэхдээ эрүүл байж байгаад нэг удаа ирээд өгөхөд л ДОХ-ын халдвар илэрсэн. Бэлгийн замаар халдвар авсан донор гардаг. Өгөх болгонд шинжилгээ хийдэг учраас хэрэглэгчдэд халдвар тархана гэж байхгүй. -Цусаа өгөөд олон хүний амь аварсан донороо тэр хүмүүстэй нь  уулзуулж байсан тохиолдол бий юу? Миний бодлоор сайхан танилцуулаад энэ хүний ачаар та бүхэн амьд явж байна гээд л хэлмээр юм шиг санагддаг? -Олон улсын бүр дүрэм журам бий. Донор өвчтөн хоёр бие биенээ таних ёсгүй. Арьс өнгө, шашин шүтлэгийн талаасаа таарахгүй хүмүүс байдаг. Харахад ноорхой хувцастай ядуу ч цус нь эрүүл байж болно. Гэтэл тэр баян нөхөрт тэр ядуугийн цус таарахыг хэн үгүйсгэх юм бэ. Энэ балиар юмны цусыг яагаад надад хийчихэв гээд сэжигийн өвчин тусах тохиолдол гарч болно. Сайн санааны үйлийг бизнес болгож болохгүй. Би чамд цусаа өгсөн гээд мөнгө нэхээд унавал яах билээ. -Зарим хүмүүс ярьдаг л даа. Хүнээс цус авч байгаа юм чинь өгдөг мөнгийг нь нэмэх юм бол хүмүүс олноор өгөх юм биш үү гэдэг? -Цус аваад мөнгийг нь нэмэх юм бол манай гадаа ёстой уртаас урт дараалал үүсээд очерлочихно. Хэн дугаарлах вэ, гэвэл шараа тайлах гэсэн согтуучууд, ядуу зүдүү өнөө маргаашийн хоолны мөнгө хэрэгтэй хүмүүс. Цус ямар байх нь хамаа байхгүй. Эрүүл гээд өгөөд байна. Өнөөдөр өгчихөөд аягүй бол маргааш нь дахиад ирчихсэн зогсож байна. Үүнийг мэргэжлийн цусаа өгч амьдардаг донор гэдэг. Манайд байхгүй л дээ. Энэтхэг, зарим улс оронд их элбэг байдаг. Мөнгийг өчүүхэн ч нэмж болохгүй. Хуучин 100 гр цус 40 төгрөг байдаг. 400 гр цусыг 160 төгрөгөөр авдаг. Манайд маш их очертой. Бүр очер тасалсан гэхээр уурлаад маргааш өглөө эрт ирээд зогсдог үе байсан. Социализмын үед 160 төгрөгөөр цус авдаг үед шар өвчин маш их гардаг байлаа. Тэр үед шинжилгээ тааруу байсан юмуу. Хүмүүсийн дунд цус сэлбүүлсэн хүн шарладаг. Энэ бол нууц биш үнэн түүх. Одоо манайд тийм асуудал байхгүй ээ. emch.mn