Хүмүүн бид урт насалж удаан жаргах  ганцхан эцсийн нэгдмэл хүсэлтэй. Үүний тулд бид эрүүл саруул байж, сайн сайхан орчинд амьдрах хэрэгтэй. Монгол Улсын Үндсэн Хууль иргэнийхээ амьд явах эрхийг баталгаажуулахын сацуу түүнийг хангахын тулд  “эрүүл, аюулгүй орчинд амьдрах, орчны бохирдол, байгалийн тэнцэл алдагдахаас хамгаалуулах эрхтэй “гэж хуульчилсан байдаг. Гэтэл өнөөдөр манай улсад бидний амь нас хэрхэн хамгаалагдаж, амьд явах баталгаа яаж хангагдаж байгааг бид өөрсдөө мэднэ. Монгол хүнд эрүүл амьдрах, ажиллах орчин хязгаарлагдмал байна. Тиймээс бид олноороо, даанч залуугаараа хорвоогоос эрт халин одож,  цөөхүүлээ бид чинь дэндүү их уй гашуудалтай байна шүү дээ. Бидэнд амьддаа бие биесээ хайрлах, “таалал төгссөн” хойно нь хүндлэх соёл үгүйлэгдэж байна. Бидний “насан өөд” бологсодтойгоо харьцах соёлын талаар, таалал төгссөн иргэн хэний гарт очиж, хойд насных нь (хэрэв үнэхээр байдаг бол) хувь заяа хэрхэн шийдэгдэж байгаа талаар ярилцаж тодорхой шийдлүүдэд хүрэх цаг нэгэнт болжээ. Зарим нэг нь үхэл ярьсан ёрын хүн хэн бэ гэж эвгүйцэж магад. Бидний төрсөн нь болоод үхэх нь туйлын үнэн. Тиймээс энэ асуудал биднээс тасархай, эвгүйцэн сэжиглэмээр зүйл биш юм. Гашуудал “Насан өөд болсон” хүнээ эцсийн замд нь үдэх ёслол  хүний амьдралын хамгийн гашуудалтай бөгөөд хүндэтгэлтэй зан үйл юм. Нийгмийн хөгжил, хүний амьдрах орчны өөрчлөлтөөс хамааран энэ зан үйл өөрчлөгдсөөр иржээ. Өнгөрсөн зуунаас хотжин суурьших хөдөлгөөнд орж, “шашинаас ангижирсан” монголчууд бидний оршуулах ёслолд өөрчлөлт гарч албан ёсны нийтийн оршуулгын газрууд бий болж эрүүл ахуйн тодорхой хэм хэмжээнүүд үйлчлэх болсон билээ. 1990 оноос нийгэмд гарсан өөрчлөлтөөр чөлөөт байдалд шилжсэн бидний оршуулгын зан үйл ч илүү чөлөөтэй, замбараагүй боллоо. “Талийгаачаа” хэрхэн нутаглуулах нь зөвхөн “талийгаачийн” өөрийн болон түүний ар гэрийхний асуудал биш юм. Төр иргэнийхээ амь насны аюулгүй байдлыг хамгаалах ёстойн нэгэн адил “таалал төгссөн” иргэнийхээ амгалан тайван нойрсох нөхцөлийг хангах ёстой. Бид “насан өөд” бологсоддоо дэндүү хүйтэн, хүнлэг бус хандаж байна. Бидний өөд болсон хайрт хань, ээж аав, эмээ өвөө, ах эгч, дүү магадгүй төрүүлж өсгөсөн хүүхдээ нутаглуулсан, тэдний минь амгалан нойрсох тэр газар хогийн цэгнээс ялгарахгүй болжээ. Чимээгүй хот хамгийн хүндэтгэлт газар байх байтал хүний айдас хүйдэс хүргэсэн хамгийн хүйтэн орчин болжээ. Хагацал зовлон анх үзэж яахаа мэдэхгүй тулгамдаж буй хүн, хүүхэд багачуудад  сэтгэл зүйн дэм, ажил явдалыг гүйцэлдүүлэхэд нь зөвлөгөө өгөх газар алга. Энэ чиглэлийн үйлчилгээг өнөөдөр лам нар ерөнхийд нь гүйцэтгэж байна. Манайд ламын мэргэжил эзэмшүүлэх нэгдсэн сургалтын болон мэргэжлийн хяналт байдаггүй учраас тэдний дунд наад захын харьцааны соёл,  эрүүл ахуйн мэдлэг байхгүй, хаана хэнд юу хэлэхээ ч мэддэггүй, бодолцдоггүй  лам олон байгаа нь харамсалтай. Тэдний айлдах зүйлс нь зарим талаар “талийгаачаа”-ыхаа төлөө гашуудахаас илүү түүнээс айж эмээх, цээрлэх сэтгэгдэл төрүүлэх юм. Жишээ дурьдваас: ээжийг минь “бурхан” болсоны дараа ирж ном айлдсан багштан үхээрийн бузар гэдэг үгийг удаа дараалан хэлэхийг би тэвчилгүй үүнээс арай өөр үг хэрэглэхийг хүссэн ч талаар болов. Найзын минь нөхөр “бурхан” болсоны дараа хүүхдүүд нь аавых нь сүнс  тэнэсэн байна хэмээх үгийг удаа дараа сонсоноос болж аавыхаа төлөө гашуудах бус харин ч айдаст автан шөнө ч унтаж чадахгүй нэлээд хугацаанд шаналсаныг санаж байна. Тэр бяцхан толгойд бий болсон эвгүй төсөөлөл хэдий удаан тэнд хадгалагдаж, хэр их шанлахыг лам ч хэлж мэдэхгүй гэдэгт би эргэлзэхгүй байна. Би бурханыг үгүйсгээгүй гэдгээ энд онцгойлон хэлье. Хүний амьдралын хамгийн эмзэг мөчид  юуг яаж хэлэх вэ, яаж ойлгуулах вэ гэдэг  чухал юм.  Дэндүү дуулгавартай сүсэгтэн олныхоо зовлонг улам том зовлон болгодог лам нартаа шаардлага тавих цаг болжээ. Оршуулга Ихэнхи цогцос хадгалах газруудад үйлчлэх ёстой наад захын дүрэм, журам  хэрэгжихгүй байна. Олон улсын стандартанд цогцосыг 2-5 хэмд хөргөх байдлаар хадгалах ёстой байтал манайд ихэнхдээ хөлдөөдөг болжээ.  Бид “бурхан болооч”-ийхоо хүйтэн биед нь хүрч зөхрөн үнэхээр амьгүй болсоныг нь мэдэрдэг гэж ярьдаг. Тэртээ тэргүй хөлдчихсөн цогцосноос ямар мэдрэмж авах вэ та өөрөө ийм зүйлтэй учраагүй бол төсөөлөөд нэг үз дээ. Би нэгэн эмнэлгийн удирдлагад энэ талаар гомдолоо илэрхийлэхэд албан өрөөндөө тамхи уйгуулан суух тэр эмнэлгийн дарга ийм  асуудал ярьж яваа чинь сонин л юм байна бидэнд өөр арга алгаа гээд тоосонгүй билээ. Ингээд энэ хавар эрүүл мэндийн дэд сайд Цолмонд хандан байдлыг танилцуулан, манайд оршуулгын хууль гэж байгаа эсэхийг лавласан боловч хариу авах аз байсангүй. Манайд оршуулгын хууль гэж байдаггүй ч хөрсөнд авслан оршуулах болон чандарлан оршуулах хоёр төрөл зөвшөөрдөгийг олж мэдлээ. Хөрсөнд оршуулахад газар олгохдоо яг хаана, хэдий хэмжээний гэсэн нарийн бүртгэл байхгүй, шарил хоорондын зай, гүний хэмжээ ямар байх вэ гэх мэт тодорхой стандарт байхгүй, энэ талаар хүмүүст зөвлөгөө, зааварчлага өгдөг мэргэжилтэн байхгүйгээс чимээгүй хот улам замбараагүй болжээ. Бидний талийгаачаа хэдэн жилээр эргэж тойрдоггүй  уламжлал, оршуулгын газрын шарил засах, сэргээх үйлчилгээ байхгүй, улсын бүртгэл зөвхөн иргэнийхээ нас барсан огноо зэрэг ерөнхий мэдээ цуглуулдаг зэрэг дутагдалаас үүдэн хэдэн жилийн дараа  “бурхан болоочоо” ар гэрийхэн нь ч, улс ч олж тогтооход хүндрэлтэй. Сүүлийн жилүүдэд “ил тавих”  оршуулга багагүй хийгддэг болсон нь нэг талаас шашны нөлөө нөгөө талаас санхүүгийн боломжтой холбоотой. Нас баралтын тоо манай улсын хэмжээнд, нийслэл, орон нутгуудад ямар байгаа талаар мэдээлэл олж чадсангүй. Гэвч энэ тоо өндөр гарах нь мэдээж. Жилд хэдий хэмжээний газар оршуулгын зориулалтаар зөвшөөрөгддөг талаар мэдээлэл алга. Оршуулгын газрын зохион байгуулалт хот байгуулалтын бодлого, төлөвлөгөөнд маш нарийн тусгагдах ёстой. Харин яаж тусгагдаг, биелэлт нь ямар байдаг талаар мэдээлэл алга. Манайд нэн дариу хэрэгтэй хуулиудын нэг нь оршуулгын хууль.  Иймээс барилга хот байгуулалт, эрүүл мэнд, хууль зүйн яам болон нийслэл, аймгуудын удирдлагуудад иргэдэдээ хандлаа. Хорвоод хүн мэндлэхэд гэр дүүрэн баяр хөөр угтаж харин хорвоогоос халин одоход нь  гэр бүл, хотол олноороо тэр ч бүү хэл улс үндэстэн, даян дэлхий гашууддаг. Мэдээж халин одож буй тэр хүн хэрхэн амьдарч, өөрийн  гэр бүл, хотол олны сайн сайхны төлөө юу хийж бүтээсэн бэ гэдгээс түүний төлөө гашуудах хүний тоо, зар хүрээ ямар байх нь шалтгаална. Т.Болдгэрэл