“Ардын эрх” сонин “Онцлох зочин”-оороо Хөгжлийн банкны гүйцэтгэх захирал Н.Мөнхбатыг урьж ярилцлаа.

-Бондын мөнгө ер нь үлдсэн үү. Энэ асуултаар ярилцлагаа эхэлье?

-Үлдсээн, үлдсэн. Хөгжлийн банкны түргэн борлогдох активын хэмжээ нь одоо 950 тэрбум төгрөг байгаа.

-Энэ мөнгийг хэзээ, хэрхэн, яаж зарцуулах юм бэ. Санхүүжилт шаардлагатай олон л төсөл байгаа байлгүй дээ?

-Юунд, яаж зарцуулахыг нь УИХ, Засгийн газраас маш тодорхой заагаад өгчихсөн л дөө. Энд нуух юм байхгүй. Хөгжлийн банкны эх үүсвэрээр ийм ийм төслийг ингэж, ингэж санхүүжүүлнэ гээд 2012 оноос хойш маш олон шийдвэр гарсан. Одоо ч гарсаар л байгаа. Тэр шийдвэрүүдийн дагуу бид ажилладаг. Ихэвчлэн гаднаас эх үүсвэр бүрдүүлж санхүүжилтийг нь шийдээд явдаг. Манайх бас онцлогтой. Аль болох газар дээр бодитой бий болчихсон бүтээн байгуулалтад мөнгө өгдөг. Хэдэн км урттай замыг хэдэн төгрөгөөр хийсэн байна гэдгийг тогтоосныхоо дараа үе шаттайгаар санхүүжүүлдэг. Ер нь л ихэнх төсөл ингэж үе шаттайгаар мөнгөө авдаг. Нэг дор “пал хийтэл” санхүүжилт авсан төсөл гэж байхгүй. Тийм учраас түрүүнд хэлсэн 950 тэрбумын чөлөөт үлдэгдэл ч бүгд өөрийн гэсэн төслүүдэд хуваарилагдчихсан. Амьдрал дээр хэрэгжээд гүйцэтгэл нь дуусчихсан тохиолдолд бид санхүүжилтийг нь өгнө.

-Томоохон төслүүдээс нь нэрлэж болох уу. Эхний ээлжинд ийм, ийм төсөлд санхүүжилт өгнө өө гээд.

-Шинэ юм ер нь байхгүй дээ. УИХ, Засгийн газрын шийдвэрүүд туйлын тодорхой гарсан. Эхнийх нь аймгийн төвүүдийг нийслэлтэй холбох төсөл байна. Энэ ажил ерөнхийдөө дууссан. Зорилго тавьсан аймгуудынхаа ихэнхийг Улаанбаатартай хатуу хучилттай замаар холбочихлоо. Ганц үлдсэн нь Чойбалсан хот. Бас Завханы Тосонцэнгэлийн зам хийгдэж байна.

Хоёр аймгийн төвд болон нийслэлд хэрэгжүүлсэн “Гудамж” төсөл ч амжилттай хэрэгжээд дуусах шатандаа орсон. Гэхдээ бүрэн санхүүжилтээ авч амжаагүй байгаа. Гүйцэтгэл нь болчихсон ч бичиг цаасны ажлууд үлдсэн учраас санхүүжилт нь хараахан дуусаагүй байгаа юм. Энэ мэтээр манай ажил явдаг.

-Амгалангийн дулааны станцын төсөл бас танайхаас санхүүжилт авсан биз дээ?

-Тэгсэн. Хотын зүүн талыг бүхэлд нь хангах 450 мВт-ын хүчин чадалтай Амгалангийн дулааны станц сая ашиглалтад орлоо. Ер нь л Хөгжлийн банкнаас нийслэлийн дэд бүтцийг сайжруулах, барьж байгуулах олон төсөл хэрэгжүүлж байгаа нь 60-70 хувьтай яваа.

-Тийм шаардлагатай төслүүд үү?

-Тэгэлгүй яахав. Амгалангийн станц дээр жишээ авъя л даа. Бид маш том станц байгуулчихдаг, тэрийгээ түгээх сүлжээг хийхгүй бол хэнд ч хэрэггүй хог болж хувирна ш дээ. Дэд бүтцийг нь хийхгүй бол ямар ч станц бариад хэрэггүй л байхгүй юу. Үүнээс гадна Яармаг, Буянт-Ухаа чиглэлд маш олон дэд бүтцийн ажил хийлээ. Тийшээ орон сууцны хорооллууд босох бүрэн боломжтой болсон. Нисэхийн чиглэлд л гэхэд саяхныг хүртэл ямар ч дэд бүтэцгүй байсан бол өнөөдөр бүхэл бүтэн хорооллууд ашиглалтад орж байна шүү дээ. Эд бүгдээрээ Хөгжлийн банкны санхүүжилтээр хийгдэж байгаа. Ингээд яриад байвал олон төсөл бий. Дэд бүтэц, дэд бүтэцтэйгээ холбоотой цахилгаан, дулааны эх үүсвэр, тэднийгээ ашигласан үйлдвэрүүд гээд хоорондоо уялдаа холбоотой төсөл, хөтөлбөрүүд 2013 оноос эрчимтэй хэрэгжсэн. Одоо ч хэрэгжээд явж байна.

-Ер нь л шинэ юм байхгүй гэсэн үг үү?

-Ер нь тийм. Сая концессын гэрээ нь зурагдсан Эгийн голын усан цахилгаан станцын бүтээн байгуулалтын төсөл л гэхэд сүүлийн хоёр жил манайхаас санхүүжилт авсан. Хөгжлийн банкнаас санхүүжүүлсний үр дүнд тодорхой хэмжээнд суурь ажлууд нь хэрэгжиж, бүтээн байгуулалт нь концессын хэлбэрээр санхүүжих боломжтой боллоо. Нийт ажлаа БНХАУ-ын хөнгөлөлттэй зээлээр санхүүжүүлэх юм. Энэ мэт бидний барьж авсан төслүүд нэг нэгээрээ ашиглалтад орж, хэрэгжээд явж байна. Дээр нь мэдээж УИХ, Засгийн газар тухайн үеийн хөрөнгийн бололцоо, хөгжлийн бодлогодоо нийцүүлэн шинэ шийдвэрүүд гаргаж байгаа. Тэр дагуу нь бага, багаар санхүүжилт олгоод эхэлсэн. Тухайлбал, УИХ-ын 41 дүгээр тогтоолд заасны дагуу экспортыг дэмжих, импортыг орлох 300 тэрбум төгрөгийн хөтөлбөр байна. Энэ хөтөлбөрийн санхүүжилт үндсэндээ эхэлсэн.

-Нөгөө “888” төсөл үү?

-Экспортыг дэмжих, импортыг орлох “888” төслийн арай боловсронгуй болгосон хувилбар нь. Үргэлжлэл нь ч гэж хэлж болно. УИХ, Засгийн газраас жижиг, дунд үйлдвэрлэлийг бодлогоор дэмжиж байгаа. Тэр бодлогууд нь тодорхой болчихсон учраас тэр дагуу нь л манайх санхүүжилт өгөөд явдаг.

-Хөгжлийн банк энэ хугацаанд нийтдээ хэдэн төгрөгийн санхүүжилт олгосон бэ?

-Манайхаас одоогийн байдлаар нийт 5 орчим их наяд төгрөгийн санхүүжилт гарсан.

-2012 оноос хойш уу?

-Байгуулагдсан цагаасаа хойш хийсэн санхүүжилт гэсэн үг. Үүнээс 200 гаруй тэрбум төгрөгийн эргэн төлөлт хийгдээд байна. Өөрөөр хэлбэл, манай банкинд ахиад 4.8 их наяд орчим төгрөгийн авлага байгаа. Эд бол үндсэндээ УИХ, Засгийн газраас баталсан хөгжлийн бодлогын хүрээнд санхүүжүүлэх шаардлагатай төсөл, хөтөлбөрүүд байсан. Юу гэхээр ихэнх нь дэд бүтэц, эсвэл дэд бүтэцтэй холбоотой инженерийн шугам сүлжээний ажлууд. Үлдсэн нь аж үйлдвэржилт, орон сууцжуулах бодлогын хүрээнд хэрэгжсэн төслүүд.

-5 их наядаас ердөө 200 тэрбумын эргэн төлөлт гэдэг бага биш үү. Эсвэл зээлийн төлөгдөх хугацаа нь болоогүй байгаа юм уу?

-200 тэрбумын эргэн төлөлт гэдэг бага биш л дээ. Манай эх үүсвэр өөрөө 5-10 жилийн эх үүсвэрүүд. Үүнтэйгээ уялдаад манай зээл бас тийм хугацаатай олгогддог. Тиймээс төслүүдийн эргэн төлөлт тийм хүчтэй эхлээгүй байна. 2013 оноос л үндсэндээ санхүүжүүлж эхэлсэн болохоор дахиад хугацаа үлдсэн. Хугацаа нь болчихсон төслүүдийн тухайд хангалттай сайн эргэн төлөлт хийж байна. Яагаад гэвэл, энэ бүх төсөл, хөтөлбөрүүд 20 гаруй жил хүлээгдэж байсан байхгүй юу. Маш өндөр эрэлттэй байсан төслүүд учраас эргэн төлөлт нь ч найдвартай. Жишээ нь III, IV цахилгаан станцын өргөтгөл гэхэд бэлээхэн хэрэглэгчид нь байна. Борлуулалтын орлого дээр ямар ч асуудалгүй. Хөгжлийн банкнаас санхүүжүүлсэн өргөтгөлийн ачаар 1 кВт цахилгаанд ногдох төлбөр нь маш хүчтэй буурч болж байна. Өмнө нь алдагдалтай гардаг байсан цахилгаан одоо ашигтай болж байх жишээтэй. Энэ мэт эрэлт үүсчихсэн байсан, 20 гаруй жил санхүүжүүлж чадахгүй байсан төслүүд учраас чанартай зээлүүд болсон. Одоо хийгдчихээд байгаа хамгийн том эргэн төлөлт бол “МИАТ” компанийн төлбөр. Тэд “Чингис” бондын мөнгөнөөс “Боинг” онгоц худалдаж авах гэж санхүүжилт авсныгаа бараг төлөөд дуусч байгаа. Арилжааны банкуудаар дамжуулж хувийн хэвшлийнхэнд өгсөн зээлийн эргэн төлөлт ч маш сайн байгаа. Өөрөөр хэлбэл, 200 тэрумын эргэн төлөлт бол сайн үзүүлэлт. Цаашдаа энэ тоо нэмэгдэнэ.

-Хөгжлийн банкны хамгийн том зээлдэгч нь улс өөрөө болчихсон биз дээ?

-Тийм ээ, улсын төсвийн эргэн төлөлт ч хангалттай өндөр төвшинд байгаа. Одоогоор эргэн төлөлтөөс чамлах юм бидэнд алга. Мэдээж ирээдүйд тодорхой хэмжээний эрсдэл үүсэхийг үгүйсгэхгүй. Тийм болохоор дотооддоо эрсдэлийн сан үүсгээд явдаг. Болзошгүй эргэн төлөлтийн асуудлыг зохицуулахад зориулж мөнгө нөөцөлж байгаа гэсэн үг.

-Авто замын төслүүдийн мөнгийг танайд хэн эргэн төлөх юм бэ. Эндээс ямар ч бэлэн мөнгөний ашиг гарахгүй биз дээ. Мөнгө нь буцаж олдохгүй, ашгаа нөхөх хугацаа нь удаан байдаг авто замын төслүүд рүү баахан мөнгө хийлээ гэсэн шүүмжлэл их явсан. Хэзээ ч бондын мөнгөөр зам тавьдаггүй, хүүтэй мөнгийг газар булдаггүй гэх юм?

-Зам, дэд бүтэц барьж байгуулахыг шүүмжлэх уг нь утгагүй л дээ. Харин арилжааны эх үүсвэрээр зам барилаа гэдэг шүүмжлэл бол 100 хувь үндэслэлгүй шүүмжлэл бас биш. Тийм боловч Засгийн газрын хийх ёстой ажил бол зам, дэд бүтэц. Арилжааны байна уу, арилжааны бус эх үүсвэр байна уу хамаагүй хийх л ёстой ажил нь.

Үйлдвэрийг бол арилжааны зах зээл буюу хувийн хэвшил өөрөө санхүүжүүлэх ёстой. Хувийн хэвшил юуг хэзээ ч хийж чадахгүй вэ гэвэл тэр нь зам, дэд бүтцийн санхүүжилт. Аймгийн төвийг нийслэлтэй холбох замыг хувийн хэвшил барьж чадахгүй. Улаанбаатарын дэд бүтцийг ч тэд санхүүжүүлж чадахгүй. Ерөөсөө дэлхий даяар тийм байдаг. Улсын өмч болохоор нийтээрээ ашигладаг учраас үүнийг улсын санхүүжилтээр хийхээс өөр аргагүй. Хэрэв бид бонд гаргаагүй байсан бол энэ замууд баригдахгүй байсан. Бас эдийн засаг тэлэхгүй байсан.

-Яагаад?

-Зам баригдахгүй байх нь эдийн засагт ашигтай юм уу, баригдаад эдийн засаг тэлэх нь ашигтай юм уу гэдгээ бодох ёстой. Дэд бүтэцтэй болно гэдэг түүнийг ашиглаж буй хувийн хэвшлийн үйлдвэрлэл, үйлчилгээ нэмэгдэнэ л гэсэн үг. Ингэж нэмэгдэнэ гэдэг татвар төлөлтөө ч дагаад өсгөнө. Энэ л замын эдийн засгийн ашиг нь. Зам тавих нь өөрөө эдийн засагт ашигтай гэсэн судалгаа гарсан учраас л энэ ажил хийгдсэн. Түүнээс заавал ашигтай төсөлд санхүүжилт хийнэ гэвэл үүн дээр улсын бүтэц ажиллаад байх шаардлагагүй. Хөгжлийн банк энэ дээр ажиллах шаардлагагүй гэсэн үг л дээ. Бараг Хөгжлийн банк ч байх шаардлагагүй. Яагаад гэвэл, үр ашигтай төслүүдийг хувийн хэвшил угаасаа арилжааны банкууд юм уу, хөрөнгийн биржээр санхүүжүүлээд л явчихна. Тэр нь үр дүнтэй. Тийм болохоор зам тавина гэдэг бол улс хийх ёстой ажлаа л хийсэн гэсэн үг. Үүнийг манайхан сайн ойлгохгүй байх шиг.

-Ойлголтын энэ зөрүү уг нь бонд гаргаснаас хойш нэг мөр болчихмоор юм даа. Шүүмжлэл тасрахгүй байгаа нь бодлогоо эргэж хар гэсэн үг биш үү?

-Манай Засгийн газар өмнө нь зөвхөн хөнгөлөлттэй зээл, тусламж гаднаас авдаг байсан. Тэр бол өөр асуудал. Харин анх удаа Засгийн газар бонд гаргаад ажиллахаар хүмүүс сайн мэдэхгүй, ойлгохгүй байх шиг байна. Зарим нь ойлгож байгаа хэрнээ зориуд мушгиж байгаа нь ч бий биз. Гэхдээ шүүмжлэл 100 хувь үндэслэлгүй утга учиргүй асуудал биш ээ гэдгийг би түрүүнд хэлсэн шүү дээ.

-Шүүмжлэл үнэнийн хувьтай юм бол бондоо буруу зарцуулсан гэсэн үг биз дээ?

-Шууд тэгж ойлгож болохгүй. Ямар учиртай вэ гэхээр тэр зам өөрийнхөө өртгийг эдийн засгийн өсөлтөөр, татвар төлөлтийн өсөлтөөр хэзээ нэгэн цагт хангана. Тэр хугацаа нь бондын нөхцөлтэй нь уялдаж байна уу, үгүй юү гэдэг гол асуудал. Түүнээс тэр замыг санхүүжүүлэх ёстой байсан уу гэвэл  би 100 хувь зөв л гэж хэлнэ. Бас нэг юм байгаа нь маш нарийн судалгаа хэрэгтэй. Өөрөөр хэлбэл, Баянхонгорыг нийслэлтэй холбосон зам нь ямар хэмжээний эдийн засгийн өсөлт бий болгож, ямар хэмжээний зардал хэмнэв. Тэр замыг ашигласнаар ямар шинэ үйлдвэрүүд байгуулагдаж,  тэр нь эдийн засгийг хэрхэн тэлж, татвар төлөлтийг ямар хугацаанд яаж нэмэгдүүлэв гэдэг судалгааг нарийвчилж гаргах ёстой юм. Зам өртгөө хэзээ нөхөх вэ гэсэн судалгаа л даа. 

-Тийм судалгаа бий юү. Манай энэ замууд хэзээ өртгөө нөхөх вэ?

-Тийм судалгаа байдаг байх гэж би найдаж байна. Гэхдээ одоогоор Хөгжлийн банкинд танилцуулсан юм алга. Уг нь ийм судалгаанууд нь тодорхой, санхүүжүүлсэн эх үүсвэр нь нөхцөлтэйгөө уялдаж байх юм бол энэ хэн бүхэнд ойлгомжтой болно л доо. Би хувьдаа хариуцсан салбарын яам нь тийм судалгаа хийгээд санхүүжилтийн шийдвэр нь гараад явж байгаа гэж ойлгодог.

Зарчим юу байх вэ гэвэл бондоор санхүүжүүлсэн зам нь зардлаа хэзээ нөхөж чадах вэ гэдгийг л харах ёстой. Мэдээж зам бүхэн өөр, өөр болохоор судалгаа нь ч өөр, өөр байна. Хэрэв бондын эх үүсвэрээр санхүүжүүлэхэд ашгаа нөхөх хугацаа нь хүрэхгүй бол угаасаа бондоо сунгаад явах боломжтой. Санхүүжүүлэх нөхцөлдөө эх үүсвэрийнхээ нөхцөлийг тааруулаад олон улсын зах зээл дээр ажиллах боломжтой. Тэр бол том асуудал биш.

-Тийм гэж үү?

-Монгол Улс 2012 оноос л олон улсын зах зээл дээр бие дааж ажиллах боломжтой болсон. Түүхэндээ анх удаа шүү дээ. Өмнө нь бонд гаргая гэсэн ч хөрөнгө оруулагчид авахгүй байсан. Яагаад гэвэл бид ядуу орны жагсаалтад орчихсон, зээлжих зэрэглэл хэтэрхий муу байсан юм. Харин 2012 оноос түүхэндээ анх удаа дундаж орлоготой орны тоонд багтаж зээлжих зэрэглэл маань бонд гаргахад хангалттай өндөр болсон. Тэгж л хөрөнгийн зах зээл руу хандах боломж бүрдсэн. Хаалга нээгдэнгүүт бүгд л хөрөнгө хүссэн. Яагаад гэвэл, хамгийн сайн хөрөнгө босгох боломж нь олон улсын хөрөнгийн зах зээл байхгүй юу.

Хөрөнгөтэй гэгддэг маш их хуримтлалтай улс орнуудын мөнгө тэнд эргэлдэж байдаг болохоор бидэнд тийм сайн нөхцөлтэй мөнгө олдож эхэлсэн. Тэд хөрөнгийн илүүдэлтэй, бид хомсдолтой хүмүүс шүү дээ. Тийм болохоор манайх олон улсын хөрөнгө оруулалтын зах зээл дээр ажиллах боломж нээлттэй байгаа тохиолдолд замаа санхүүжүүлнэ үү, гудамжаа санхүүжүүлнэ үү, сургууль цэцэрлэг барина уу, төрийн албан хаагчдаа цалинжуулна уу тэр бол манай дотоодын дурын асуудал. Гол нь судалгаа шинжилгээгээ сайн хийгээд, зах зээлдээ тайлбарлаад ажиллаад явахад асуудалгүй. "Чингис" бондын тухайд зөвхөн бүтээн байгуулалтын ажлыг санхүүжүүлэх шийдвэрийг УИХ-аас гаргаж, тэр шийдвэрийн дагуу л санхүүжүүлээд явж байгаа.

-Манай "Чингис" бондын эрэлт унаж, хүү нь өдөр ирэх тусам өсөөд байгаа юм биш үү. Шалтгаан нь юу вэ?

-Зах зээл дээр нөхцөл үргэлж тогтмол байдаггүй л дээ. Зах зээл гэдэг эрэлт, нийлүүлэлт. Хөрөнгийн зах зээл хөрөнгийн эрэлт, нийлүүлэлтээс шалтгаална. Монгол Улс бонд гаргаж байна гэдэг өөрөө эрэлттэй байна л гэсэн үг. Америк, Японы том даатгалын сангууд, эсвэл тэтгэврийн сангууд бондод хөрөнгө оруулъя гээд явж байдаг юм. "Чингис" бондын хүү өсч байгаа тухайд гэвэл сүүлийн үед олон улсын зах зээл дээр ямар үйл явдал болсон гэхээр хөгжилтэй орнууд хөрөнгөө татаж эхэлсэн. 2012 оноос хойш ийм үйл явц өрнөлөө. Ялангуяа  2008 оны хямралын үр дагавар тодорхой хэмжээнд арилж, Америкийн эдийн засаг 2012 оноос сэргэж эхэлсэн. Одоо ч тэгж байна. Түүнийг дагаад долларын хүү өссөн. Биднийг "Чингис" бонд гаргаж байх үед долларын хүү 0.6 хувьтай байсан бол одоо 1.5 руу орчихсон. Үндсэндээ гурав дахин өсчихлөө. Доллар нь өөрөө үнэтэй болчихоор Америкийн тэтгэврийн сангууд манай бондыг авах биш, өөрийнхөө Засгийн газрын бондыг авч байгаа юм. Тэгээд хөрөнгийн зах зээл дээрх нийлүүлэлт багасч, долларын суурь хүүг дагаад бусад хүү өсдөг. "Чингис" бондыг гаргахад 4.123, 5.123 хувийн хүүтэй байж байгаад одоо яагаад өсөв гэдгийн гол шалтгаан энэ. Суурь хүү нэг хувиар өсөхөд бусад бүх хүү өсдөг. Ганц Монголынх биш бүх улс оронд тэгдэг.

-Бондын хүүгийн өсөлт тэгвэл манайтай огт хамаагүй юм уу?

-Бас тэгж ойлгож болохгүй. Манай улсын хувьд өөрсдөд маань ч бас асуудал бий. Сүүлийн үед Тавантолгой, Оюутолгой зэрэг мега төслүүдийг шийдэх ёстой, шийдэх ёсгүй гэж баахан асуудал яригдлаа. Дотоодод ч, гадаадад ч хүчтэй яригдсан. Энэ нь өөрөө манай улсыг тодорхой төвшинд эрсдэлтэй юм шиг харагдуулсан тохиолдол бий. Оюутолгой дээр л гэхэд олон улсад маш муу мэдээнүүд тархсан. Тэр мэдээ нь бас бондын хүүнд нөлөөлсөн. Өнгөрсөн тавдугаар сард "Дубайн" гэж нэрлэгдээд байгаа Оюутолгойн гэрээ байгуулагдсаны дараа эрс сайжирсан. Гэтэл сайжирчихаад нэг их удаагүй байхад дахиад уначихсан.

-Бас манайтай холбоотой юу?

-Дэлхийн эдийн засаг муудсантай холбоотой. Хятадын эдийн засагт муу мэдээнүүд энэ намраас хүчтэй гарч эхэлсэн. Хоёр ч дараалсан муу мэдээ гарсан шүү дээ. Түүхий эдийн үнэ ч бас хүчтэй унаж байна. Геополитикийн асуудал ч байна. Энд тэнд дайн дажинтай байгаа нь зах зээлийн нөхцөл байдлыг хүндрүүлсэн. Ганцхан Монголынх гэлтгүй бусад орны хоёрдогч зах зээлийн хүүнүүд маш хүчтэй өссөн. Манай дотоодын асуудал гэвэл мега төслүүд л байна. Одоо бол хөрөнгө оруулагчид Оюутолгойн асуудал шийдэгдэж гэж ойлгож байгаа. Харин Тавантолгой дээр асуудал байгаа, тэрийг нь шийдэгдэхийг хүлээе гэсэн хандлагатай байна. Зах зээл тодорхой хэмжээнд хүлээцтэй байгаа юм. Манай дотоодын мэдээллийн хэрэгслүүдээр гарч байгаа мэдээллүүд ч хөрөнгө оруулагчдад нөлөө үзүүлдэг болж. Яагаад гэвэл, хөрөнгө оруулагчид маш их хэмжээний мөнгөө оруулах учраас тэр улсдаа болж буй бүх процесст мониторинг хийдэг. Жилд дор хаяж нэг юм уу, хоёр удаа биечлэн ирж шалгадаг. Холбогдох байгууллагуудтай нь уулздаг. Манайхан хөмөрсөн тогтоон дотор хоорондоо хэрэлдэж байгаа юм шиг тийм байдлаасаа салахгүй бол болохгүй нь. Тэр хандлагаас л салах хэрэгтэй байна.

-Улстөрчид нь популизм хийгээд л үү?

-Тийм. Популизм нь ч юм уу, юу ч юм бүү мэд. Хоорондоо нэг тийм сонин харилцаатай амьдралтай хүмүүс байгаад байна шүү дээ, манай монголчууд. Сонин, сэтгүүл уншихад ч тийм байна. Манайх одоо бол гадагшаа бүх чиглэлээр худалдаа, хөрөнгийн зах зээлийн оролцоотой болчихсон улс. Ийм нягт хамааралтай болчихсон хэрнээ үүнийгээ дотооддоо сайн мэдрээгүй явна. Яг л дээр үеийн япончуудаас юм уу, аль нэг улсаас бадарчилж байгаад Засгийн газар хоорондын зээл авч жаахан ажил хийдэг байсан тэр үеийнх шигээ ажиллаж, юманд хандах байдал хараахан арилсангүй. Энэ тохиолдолд зах зээл биднийг бас сайн ойлгохгүй байна л даа. "Ямар замбараагүй юм болоод байгаа юм бэ", "Зүв зүгээр байснаа юун Тавантолгойн асуудал хаанаасаа гараад ирэв ээ" гээд л. Сая хавар "Оюутолгойг шийдчихвэл бүх юм боллоо гэж ойлгож байтал танайд Тавантолгойн асуудал хаанаас гараад ирэв" гэдэг. Тэгээд хүлээлт үүсчихсэн. Гэх мэтчилэн манай дотоод асуудал хүнд байна л даа.

-Бараг Тавантолгойгоо яриагүй байсан бол зүгээр байх байсан юм биш үү?

-Ярьж бололгүй л яахав. Ярихдаа харин утга учиртай, мэргэжлийн үүднээс хийрхэлгүй ярих нь чухал байна. Тавантолгойг бол би жишээ л болгож ярьж байгаа юм шүү. Бас нэг жишээ бол "Чингис" бондыг арилжчихаад мөнгө хараахан орж ирээгүй байхад "Шударга ёс" эвслийн нэг албан тушаалтан мэдэгдэл хийчихсэн. УИХ-ын гишүүн ч биш байсан л даа. Тэр хүн "МАХН сайд нараа Засгийн газраас татна" гээд хэлчихсэн шүү дээ, санаж байна уу?

-2012 онд уу?

-Тийм, тэр мэдэгдлээс болж "Чингис" бондын мөнгө орж ирэхээ болих шахаж байсан. МАХН-ын гишүүн Сангийн сайд нь хэдхэн хоногийн өмнө бонд гээд ярьж явсан байтал эргээд сайдаа татна гэхээр хөрөнгө оруулагчид эргэлзсэн. Бид бол нэг намын дундаж албан тушаалтан улс төр хийж байна гэдгийг шууд ойлгож байхад гадаадууд бол ойлгохгүй ш дээ. Үүнээс болж "Чингис" бондын мөнгө орж ирэхээ болих шахсан. Тухайн үер тэр асуудлаас үүдэж Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж "Одоо бид хариуцлагатай улс болох ёстой" гэж хэлж байсан. Гэвч ингэж хэлээд байхад л сүүлийн хэдэн жил бид 100 хувь хариуцлагатай улс болж чадсан уу гэвэл үгүй. Ямар байдалтай явааг та надаар хэлүүлэлтгүй мэдэж байгаа биз дээ. Энэ бүхэн эргээд гадаад зах зээлдээ нөлөөлдөг юм. "Чингис" бондын зарцуулалт нууц байна, идэж уулаа гэсэн гүтгэлгийн мэдээлэл яваад байхаар нөгөө нөхдүүд ирээд надаас асуудаг. "Мөнхбат аа, чамайг АТГ-аас шалгаад байгаа юм уу. Чамд хэрэг үүсгэсэн гэж сонслоо" гээд л ирдэг. Тэдэнд "ингэсэн юм, тэгсэн юм" гээд л тайлбараа хэлээд явуулдаг. Тэд байнга ингэж л ажилладаг. Тэгэхээр хаа хаанаа хариуцлагатай ажиллах ёстой юм байна. Бага багаар сайжирч байгаа ч хуучин сэтгэхүйгээсээ салах арай л болоогүй байна даа.

-Одоо УИХ 2016 оны төсөв хэлэлцэж байна. Сонгуулийн жилийн гэсэн тодотголтой энэ төсөвт бондын эргэн төлөлтөд зориулсан хуримтлал сууж байгаа юу. 2017 онд Хөгжлийн банк 580 сая ам.долларын эргэн төлөлт хийнэ биз дээ. 2017 онд тэд мөнгөө нэхэхэд бидэнд гаргаад өгөх мөнгө нь байна уу. Хуримтлал үүсгэсэн үү?

-580 саяын эргэн төлөлтийн тухайд би түрүүнд манайх өөрсдөө хуримтлалтай гэж хэлсэн дээ. Нөгөөтэйгүүр, энэ 580 сая ам.доллар бол Засгийн газрын баталгаатай гарсан бонд. Гаргасны дараа дэд бүтэц, бүтээн байгуулалтын маш олон ажил хийсэн. Өөрөөр хэлбэл, Засгийн газар 580 саяынхаа ихэнхийг буцааж зээлж аваад нийслэлийн зам, орон нутгийн зам гэх мэт олон төслийг санхүүжүүлсэн байдаг юм. Тэгэхээр Засгийн газрын эргэн төлөх хувь нь өндөр. Миний ойлгож байгаагаар 2016 оны төсөв дээр тодорхой асуудал туссан байх. Хоёрдугаарт гэвэл 2017 оны эргэн төлөлтийн тодорхой хэсгийг Хөгжлийн банк эргэн төлөгдөх орлогоосоо гаргана. Одоо тулгамдчихсан байгаа, хүмүүсийн өрөнд уначихлаа гэж сандраад байгаа асуудал бол 2017 оны гуравдугаар сарын, 2018 оны нэгдүгээр сарын эргэн төлөлт. 2018 оны эхээр бид "Чингис" бондын таван жилийн хугацаатай 500 сая ам.долларыг эргэн төлөх ёстой. Нийтдээ тэрбум 80 сая ам.доллар гэсэн үг. Үүнээс ойролцоогоор 1/3 нь улсын төсвийн эргэн төлөлт, 40-өөд хувь нь арилжааны банкуудын эргэн төлөлт байгаа. Өөрөөр хэлбэл, 70-76 хувь нь төсөв болон арилжааны банкуудын системийн эргэн төлөлт. Энэ бол Монгол Улсад байж болох хамгийн сайн чанарын эргэн төлөлтүүд. Үлдсэн хэсэг нь "Эрдэнэс Тавантолгой" буюу Тавантолгойн төслийн санхүүжилт, Хөтөлийн цемент шохойн үйлдвэрийн өргөтгөлийн эргэн төлөлтөөс хамаарч байгаа. Бидний хувьд 2017, 2018 оны эргэн төлөлт бол сайн, чанартай зээлүүд гэж үзсэн.

-Төсөвт тийм хэмжээний ачаалал даах чадвар байгаа юу. Одоо бол урсгал зардлаа танаж, хөрөнгө оруулалтаа царцааж байна шүү дээ. Бүсээ чангалж байгаа төсвөөс бондын өр төлөх боломж харагдахгүй байх шиг?

-Сая хэлдэг хэмжээг 2017, 2018 оны улсын төсөвт суулгах юм бол бидний тооцооллоор нийт хөрөнгийн зардлын 3/1 нь болно. Нийт төсвийн зардлын 7-8 хувь гэсэн үг. Бодвол энэ тооцооллыг Сангийн яам илүү нарийвчилж хийсэн байх. Төсвийн 7-8 хувь гэдэг боломжийн тоо. Яагаад гэвэл манай улсын төсвийн орлого жилийн 3 тэрбум ам.долларын хэмжээнд хүрээд байгаа. Ийм орлоготой айл 300, 400 сая ам.долларын эргэн төлөлт хийж чадах уу гэвэл чадна гэсэн тооцоолол яах аргагүй гардаг юм. Ер нь бол бидэнд өөр бололцоо ч бий. Төсвөөс эргэн төлөхөөр санхүүжүүлсэн замууд урт хугацаандаа зардлаа нөхнө гэж тооцвол бид олон улсын зах зээл дээр ажиллаад бондынхоо нөхцөлийг өөрчлөөд сунгаад явах боломжтой. Тэр бол стандарт практик. Манайтай ижил төвшинд байгаа улсууд яаж ажилладаг вэ гэхээр жил бүр бонд гаргадаг. Тэгж шинэ эх үүсвэр татна, эсвэл өмнөх эх үүсвэрийнхээ нөхцөлийг өөрчилдөг. Манай улс болж өгвөл нөхцөлөө өөрчлөөд явах ёстой. Учир нь, 2017, 2018 онд манайх том эргэн төлөлттэй, тэгээд 2019, 2020, 2021 онд эргэн төлөлтгүй. Ямар ч ачаалалгүй ингэж явж байгаад гэв гэнэт 2022 онд нэг тэрбум ам.долларын эргэн төлөлт хийнэ. Өөрөөр хэлбэл, огцом эргэн төлөлттэй, тэгснээ ачаалалгүй, тэгснээ дахиад огцом эргэн төлөлттэй байгаа. Уг нь ийм байдлаар амьдармааргүй байгаа юм. Бусад орон жил бүр тэгш хэмжээгээр бонд гаргадаг. Эргэн төлөлт нь зохистой бага, бага хэмжээтэй байхаар бодож гаргадаг. 2017 онд бага, 2018 онд бага, 2019 онд бага гэх мэтчилэн ачааллаа тэнцвэржүүлдэг. Бид ч ийм юм руу орохоор ажиллаж байна.

-Эхнээсээ бонд гаргахдаа энэ ачааллаа тооцож болоогүй юм уу?

-Эхнээс нь тэгэх боломжгүй л дээ. Анх удаа энэ зах зээл рүү орж байгаа болохоор тэр. Тиймээс заавал тодорхой хугацаатай гаргадаг юм. Бонд бол хугацааны эрсдэлтэй төлөгддөг. Тэр утгаараа ч бонд маш ашигтай байдаг. Жишээ нь, бид синдикат зээл ч юм уу, өөртэйгөө адилхан Хятадын Хөгжлийн банкнаас зээл авсан. Оросоос ч авсан. Энэ зээлүүд ямар нөхцөлтэй байдаг гэхээр банкны зээл учраас жил бүр хувааж төлдөг. Бондынх бол өөр. Хугацааны эцэст төлөгддөг учир бондын санхүүгийн зардал нь хямдхан гардаг байхгүй юу. Тэгэхээр энэ ашигтай нөхцөлөө авч үлдэх шаардлагатай. Болж өгвөл жил бүр шинэ бонд гаргаад, эсвэл хуучин бондынхоо нөхцөлийг шинээр тохироод явбал манайд илүү ашигтай. Мэдээж зах зээл дээр өмнө нь гаргасан бондоосоо илүү сайн нөхцөлтэй бонд гаргаж чадаж байвал бүр сайн. Бид зүй нь яах ёстой гэвэл дотоод үйлдвэрийнхээ асуудлыг сайн шийдээд, мега төслүүдээ сайн явуулж зах зээлийн рейтингээ өсгөөд улам сайн нөхцөл рүү бондуудаа оруулаад явах ёстой. Манай зорьж байгаа эргэн төлөлтийн төлөвлөгөө бол тэр. Ийм дүр зургийн дагуу ажиллах гэж хичээж байна.

-УИХ-ын дарга манай сонинд ярилцлага өгөхдөө бондын өрөө бонд гаргаж төлнө гэж мэдэгдсэн. Энэ мэдэгдэл бодитой болох нь ээ?

-Бондыг бондоор төлөх гэхээс илүү олон улсын зах зээл дээр ажиллах л асуудал байгаа. Нэг ойлголтыг хэд хэдэн янзаар л нэрлэж болно ш дээ. Бондыг бондоор төлнө, дахин санхүүжилт авна, эсвэл нөхцөлөө өөрчлөх ч гэдэг юм уу. Ямартай ч олон улсын зах зээл дээр нээлттэй ажиллаж болж байгаа нөхцөлд тухайн үеийнхээ нөхцөл бололцоогоор бондынхоо нөхцөлөө шинэчлээд зохицуулаад явах боломжтой.  Болж өгвөл байнгын хуваарийн дагуу манай улсаас жил бүр тодорхой хугацаанд бонд гаргаад нөхцөлөө шинэчлээд, улам сайжруулаад яваад байх хэрэгтэй.

-Манайх "Чингис", "Самурай", сүүлд "Димсам" гээд нэлээд олон бонд гаргачихсан биз дээ?

-Энд нэг зүйл ойлгох хэрэгтэй. Юу гэхээр бонд гэдэг бол санхүүгийн хэрэгсэл. Өөрөөр хэлбэл, санхүүгийн бүтээгдэхүүн. Энэ бол сонгодог утгаараа хүмүүс ойлгодог, зээлийг үнэт цаасжуулсан хэлбэр. Бонд чинь бараа байхгүй юу. Тиймээс зах зээлтэй, зах зээл дээр арилждаг. Тийм болохоор зээл гэж хүмүүс ойлгодгоос бонд бол хэд хэдэн маш өөр шинжтэй. Тухайлбал, олон хүн худалдан авч болдог. Тэр утгаараа хөрөнгө оруулалт. Бондыг худалдан авч байгаа хүмүүсийн хувьд хөрөнгө оруулалт байхгүй юу. Бондынх нь үнэ өсвөл тэр хүний хөрөнгө өснө,  унавал хөрөнгө нь унана. Ийм л бүтээгдэхүүн. Бондод хөрөнгө оруулдаг хүмүүс дуртай үедээ зарж болдог. Яг хувьцаатай адилхан байнга хоорондоо арилжиж байдаг зах зээлтэй. Бид бондын хөрөнгө оруулагч гээд ерөнхий нэрлэчихсэн байгаа ч цаана нь маш олон оролцогч, тоглогчтой хоёрдогч зах зээл. Өмнө нь донор орноос зээл авдаг байхад нэг улс, нэг байгууллагатай л харилцаатай байдаг байсан. Түүнийхээ бодлогыг л дагадаг. Хөрөнгийн зах зээл дээр огт тийм биш болохоор тэр бондын хөрөнгө оруулагчид биднээр бондыг эргэн төлүүлэх ямар ч сонирхолгүй байдаг юм. Яагаад гэвэл, тэр хөрөнгө оруулалтын сан, томоохон даатгалын болон тэтгэврийн сангууд чинь бусдын хөрөнгийг удирдаж байгаа томоохон хөрөнгө оруулалтын институцууд. Ийм институцуудын хувьд цаадахь хөрөнгийн эх үүсвэр нь тогтмол байдаг. Жишээ нь, даатгалын сангийн хувьд цаана нь даатгалын шимтгэлээр хөрөнгө нь бүрдэж л байдаг. Тэтгэврийн сангууд нь ч манайхаар хэлбэл нийгмийн даатгалын шимтгэлээр бүрдэж байдаг. Ийм том, том сангууд жишээ нь манайхнаар "Чингис" бондыг эргэн төлүүлээд авчихлаа гэж бодъё. Дараа нь яах вэ. Тэд нөгөө мөнгөөрөө манайтай ижил төвшний орнуудад хөрөнгө оруулалт хийх хуваарьтай л байдаг байхгүй юу. Тэгэхээр Монгол дээр баахан судалгаа хийгээд мөнгө өгчихсөн хүмүүс Монгол нь эргүүлээд төлчихөөр дараагийн улсаа хайх хэрэгтэй болно. Дахиад судалгаа, дахиад зардал. Тийм болохоор хөрөнгө оруулагч нэгэнт Монголтой хамтран ажилласан бол нөхцөлөө л шинээр тохиръё гэдэг. Хэрэв танайх их өсөлттэй болоод ирвэл бид хүүгээ нэмье. Бага өсөлттэй болоод ирвэл хүүгээ багасгая гэдэг. Өөрөөр хэлбэл, хөрөнгийн захаас зайлшгүй төл, төлсний дараа дахин бодъё гэдэг юм байдаггүй. Энд барьцаа байхгүй. Цэвэр хамтын ажиллагааны итгэлцэл. Энэ бол банкнаас авч байгаа зээл биш байхгүй юу. Зээлийн хувьд заавал эргэж төлөх ёстой, төлөхгүй бол дахин зээл авах нүүргүй болдог бол бондын хувьд зах зээлтэйгээ л хамтран ажиллах асуудал байдаг юм. Угаасаа хөрөнгө оруулагчид биднээр эргэн төлүүлэх ямар ч сонирхолгүй байгаа. Гол нь хүүгээ л шинээр тохироод явъя гэдэг асуудал байгаа юм.

-Манайх бондын хүүгийн төлөлтөд одоо жилд хэдэн төгрөг төсөвлөдөг юм бэ. Жилдээ зээлийн үйлчилгээний төлбөрт 700-800 тэрбум төгрөг зарцуулж байна гэж сөрөг хүчнээс мэдэгдээд байгаа. Тийм бол бонд ашиггүй наймаа юм биш үү?

-700 тэрбум биш л дээ. "Чингис" бондын хүү бол эхний таван жилдээ нийлээд 73 сая ам.доллар байгаа. 2018 онд 500 саяыг нь төлсний дараа үлдсэн таван жилдээ ойролцоогоор 48 сая ам.доллар хүүнд төлнө. Энэ төлбөрийг Хөгжлийн банкнаас гаргадаг.

-Хөгжлийн банк ойрын хугацаанд дахин шинэ бонд гаргах уу. Судалгаа хийж байгаа гэсэн мэдээлэл сонссон юм?

-Хөгжлийн банкийг яах гэж байгуулсан юм бэ. Нэг талаас манай улсын төрд мөнгөний бололцоо байхгүй. Нөгөө талаас манай арилжааны банкууд хөрөнгийн бирж зах зээлээ санхүүжүүлж чадахгүй байгаа. Заавал санхүүжүүлэх ёстой бүтээн байгуулалтыг санхүүжүүлэхийн тулд л Хөгжлийн банкийг байгуулсан. Тэр бүтээн байгуулалтыг санхүүжүүлэх бололцоо, эх үүсвэр нь бидний хувьд гадаад эх үүсвэр. Өмнө нь бол энэ хөрөнгийн дутагдлыг манай улс хөнгөлөлттэй зээл, тусламжаар хааж ирсэн. Гэвч хөнгөлөлттэй зээл, тусламж нь хангалттай байгаагүй. Яагаад гэхээр тэр нь нэг талаар хөнгөлөлттэй байдаг боловч нөгөө талдаа тухайн зээлдэгч өөрийн нөхцөлийг хатуу тавьдаг. Заавал манай улсын компанийг ажиллуул, манай зөвлөхүүдийг ажиллуул ч гэдэг юм уу. Эсвэл Тавантолгойд санхүүжилт олгож болохгүй, яагаад гэвэл байгаль орчинд хортой нүүрсний олборлолт гээд л. Энэ мэтээр манай дотоод хөгжлийн, үндэсний хөгжлийн бодлогоор биш тэр хөнгөлттэй зээл тусламж олгож байгаа улсынх нь бодлогоор санхүүжилт нь явдаг байсан. Гэтэл сүүлийн 20 гаруй жилд улсаас маш их бодлогын бичиг баримт батлагдсан. Энийг санхүүжүүлнэ, тийм төсөл хөтөлбөр хэрэгжүүлнэ гэх мэт. Тэр болгоныг үндэсний бодлогын дагуу хэрэгжүүлж чадахгүй байсан юм. Хөгжлийн банкийг байгуулсан гол бодлого нь монголчууд өөрсдийнхөө бодлогыг хэрэгжүүлээд, өөрсдөө хариуцлагаа хүлээе, өөрсдөө санхүүжилтээ хийдэг болъё гэсэн ийм л механизм. Жишээ нь, Тавантолгойг шууд гаднынханд зарчихаж болно. Тэгвэл ямар ч эрсдэлгүй. Гадаадын хөрөнгө оруулалтын нэг гоё юм нь эрсдэлгүй, хөрөнгө оруулсан хүн нь л хариуцна гээд байгаа. Гэтэл зоосны нөгөө тал нь хэрэв Тавантолгой ашигтай байвал монголчуудад ямар ч хүртээлгүй. Тийм учраас л мега төслүүд дээр баахан хэрүүл болоод байна шүү дээ. Монголчуудад хүртээлтэй яаж болгох вэ, эсвэл үгүй юу гээд л хэрэлдэж байна. Өөрөөр хэлбэл, бондын санхүүжилт, Хөгжлийн банкны санхүүжилтийн хувьд бид энэ мөнгийг чинь эргүүлж төлнө гээд авчихаж байгаа учраас хариуцлага нь бидэн дээр ирнэ. Нэг талаасаа бид хариуцлага хүлээж байгаа боловч, нөгөө талаасаа монголчууд өөрсдөө өөрийнхөө бодлогыг санхүүжүүлээд явах бололцоо бүрдэж байгаа юм. Ашиг хүртэх юм бол тэр нь Монголдоо үлдэнэ. Яагаад ядуу буурай орнууд олон улсын зах зээл дээр бонд гаргахыг хүлээн зөвшөөрдөггүй вэ гэхээр тэд хариуцлагыг хүлээж чадахгүй гэж үздэг учраас тэр. Манай улс дундаж орлоготой  болоод зээлжих зэрэглэл нь өсөөд ирэхээр энэ нөхдүүд чинь хариуцлага хүлээх боломжтой боллоо гэдэг утгаараа ийм санхүүжилт олгож байгаа юм. Бид одоо л энэ зах зээл рүү дөнгөж орж эхэлж байна. 2012 оноос хойш дөнгөж дөрвөн жил гэдэг бол аймшигтай урт хугацаа биш.

-Та сая Хөгжлийн банкны бонд, Хөгжлийн банкийг яах гэж байгуулсан юм, юуг санхүүжүүлдэг вэ гэдгийг ойлгомжтой хэллээ. Гэтэл гадуур өөр мэдээ л дуулдах юм. Бондын мөнгөөр төрийн албан хаагчдын цалинг тавих, эсвэл АСЕМ-д зориулсан байшин барих ч гэдэг юм уу. Ингэж болдог юм уу?

-Одоог хүртэл Хөгжлийн банк төрийн албан хаагчдын цалин тавих асуудлыг нэг ч удаа санхүүжүүлж байгаагүй. Энэ чинь хуулиараа хориотой. Хэрвээ тийм юм хийвэл хийсэн хүмүүс нь асуудалд орно. Ийм зүйл тэгэхээр болоогүй. АСЕМ-ын хувьд зочдыг хүлээж авах тал дээр тодорхой асуудлуудыг Хөгжлийн банкнаас санхүүжүүл гэдэг Засгийн газрын тогтоол гарсан. Тэр дагуу ажиллаж байгаа. АСЕМ чинь бас чухал асуудал ш дээ. Бидний хөгжлийг илтгэж байгаа, цаашид аялал жуулчлалыг нэлээд өөд татах чухал ач холбогдолтой.

-Хэдэн тэрбумыг АСЕМ-д зориулж байгаа билээ?

-150 тэрбум. Зочид буудлуудын санхүүжилт юм. Энд нэг юм буруу яваад байгааг хэлчихье. Тэр нь моргейжийн зээл. Иргэд 10 хувиа төлөөд, 20 хувьд нь Хөгжлийн банкнаас баталгаа гаргана гэсэн түр шийдвэр гарсан. Түр учраас л болоод байгаа юм. Түүнээс 20, 30 жилийн хугацаатай зээлд баталгаа гаргана гэвэл энэ чинь шууд нийгмийн халамж санхүүжүүлж байгаа хэлбэр болно. Манай банк бүтээн байгуулалтыг санхүүжүүлдэг болохоос нийгмийн халамжийг биш.

-Одоо хоёулаа сэдвээ жаахан доошоо буулгая. Хөгжлийн банкны өөрийн үйл ажиллагааны зардал гэж ямархуу мөнгөн дүнтэй байдаг юм бэ. Тансаглал нь хэтэрчихсэн газар л гэсэн мэдээллүүд яваад байна. Бараг шинэ жилээр караокед дуулаад түрүүлсэн ажилтнаа 3.5 сая төгрөгөөр шагнадаг гэх юм. Үүнд та ямар тайлбар хэлэх вэ?

-Хөгжлийн банкинд тансаглах боломж угаасаа байхгүй. Засгийн газраас томилогдсон ТУЗ үйл ажиллагааны зардлын төсвийг нь баталж өгдөг. Тэр төсвөөс хэтрэх бололцоогүй. Юуг тансаглал гээд байгааг би бас ойлгохгүй л яваа. Хүмүүс цалин авч байгааг тансаглал гээд байгаа юм уу. Хүмүүс ажил хийж, хариуцлага үүрч байгаа хойно цалин авч л таарна ш дээ. Том том мөнгөн дүнтэй төсөл хөтөлбөрүүд санхүүжүүлж, их хэмжээний хөрөнгийн асуудал дээр ажиллаж байгаа хүмүүс маш хариуцлагатай хандах ёстой. Ийм ажил хийж байгаа хүмүүсийг хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээгээр цалинжуулна гэвэл хэн ч хийхгүй л дээ. Хүн цалин авч байгаа, эсвэл ажилчдаа эмнэлэгт үзүүлж эрүүл мэндэд нь анхаарал тавьсныг тансаглал гэж үзнэ гэвэл би хувьдаа хүлээн зөвшөөрөхгүй. Манайх ажилчдаа эмнэлэгт үзүүлэхэд хоёр хүн нэлээд хүнд өвчтэй байсан нь илрээд одоо эмчилгээ хийлгэж байгаа. Хэрвээ тэр хүмүүс маань өвчнөө мэдээгүй явсаар байгаад асуудал нь хүндэрч, ажиллах боломжгүй болчихсон бол яах вэ. Би үнэ  цэнтэй ажилчдаа алдмааргүй байна.

Ер нь ажил хийж байгаа юм чинь зардал гаргахгүйгээр яаж ажил урагшлуулах юм бэ. Би танд бодит тоог хэлье. Хөгжлийн банк байгуулагдсанаас хойш хоёр жил орчим гүйцэтгэх удирдлага нь гадаад баг байсан. Гадаад багийн ажиллах хугацаа дуусч дотоодын баг томилсон. Дотоодын баг ажилласнаас хойш гурав дахь жилдээ бид ашигтай ажиллаж байна. Эхний хоёр жил алдагдалтай ажилласан байдаг юм. Мэдээж дөнгөж гарч ирсэн болохоор тэгсэн байх. Гэхдээ л Монгол баг ажилласнаас хойш гурав дахь жилдээ ашигтай ажиллалаа. Татвар төлөхийн өмнөх орлого маань 200 орчим тэрбум төгрөгт хүрлээ. Бид улсын өмчийг одоогийн байдлаар 200 орчим тэрбум төгрөгөөр нэмэгдүүлчихээд явж байгаа гэсэн үг. Түүнээсээ маш их татвар төлдөг. 2014 онд "Шилдэг татвар төлөгч"-ийн эхний гуравт багтсан. Ийм л "маш сайн" гэсэн үр дүнтэй ажиллаж байна. Харин арилжааны банкуудтай харьцуулахад нэг ажилтанд ногдох үйл ажиллагааныхаа зардлаар Хөгжлийн банк хэд дахин доогуур байдаг юм шүү. Манайх арилжааны банкууд шиг том нүсэр бүтэцтэй биш.

-Гадаад томилолтын зардал чинь арай хэтэрхий өндөр байдаг юм биш үү?

-Би гадагшаа албан томилолтоор явдаг. Миний ажил бол тэр. Би гаднаас мөнгө босгодог хүн шүү дээ. Гадагшаа явахгүй бол тэр олон зуун сая ам.долларын бондоо гаргаж чадахгүй. Угаасаа бонд гаргах гэж л манайхыг байгуулсан. Тэгүүлэхгүй гэж байгаа бол Хөгжлийн банкийг татан буулгачих. Тэгээд л яг өмнөх байдал руугаа орцгооё. Ямар ч юмаа санхүүжүүлж чадахгүй, хэзээ нэгэн цагт сайжрах байх, олон улсын зах зээл дээр түүхий эдийн үнэ өсөх байх гээд л найдаад сууя. Хэтэрхий их бүсээ чангалвал яг тийм байдал руугаа орж таарах гээд байна л даа. Уг нь төсөл хөтөлбөрөө, бүтээн байгуулалтаа санхүүжүүлээд эдийн засгаа өөд нь татах уу гэдэг нэг сонголт байж байдаг. Нөгөө талд нь угаасаа олон улсын зах зээл дээр түүхий эдийн үнэ өсвөл манай эдийн засаг сайжирна гээд тэр болтол бүсээ чангалаад суух уу гэдэг ийм хоёр сонголт байна. Хоёр дахь сонголтыг нь сонгохыг би залуу хүний хувьд буруу л гэнэ. Тэгж амьдрах юм бол бид чанарын өөр төвшинд хүрч хөгжиж чадахгүй шүү дээ. Нэмүү өртөг дотооддоо үйлдвэрлэж чаддаг тийм тогтолцоонд хүрэхгүй.

-Гаднаас хүүтэй зээлсэн мөнгийг дамжуулж зээлүүлчихээд, төсвөөс цалинжаад сууж байдаг гэдэг ойлголт яваад байдаг л даа.

-Манайхыг ашигтай ажиллах ёстой гээд ХХК хэлбэрээр байгуулсан юм. Тэгэхээр Компанийн тухай хуульдаа захирагдаад ажилладаг. Улсын төсвөөс огт санхүүжилт авдаггүй. Засгийн газар манайд цорын ганц хувьцаа эзэмшигчийн хувиар дүрмийн санд хөрөнгөө хийсэн байдаг. Тэр дүрмийн сангаас нь санхүүжилтүүд хийгддэг. Нөөц сангууд байгуулагддаг. Түүнээс биш бид өөрсдийнхөө үйл ажиллагааны зардлыг өөрсдийн ашигтай ажиллагаагаар л хангадаг. Манай банкны нэг ч хүн төсвөөс цалинждаггүй. Нэг ч зардал төсвөөс гардаггүй. Харин бид төсөвт маш их татвар төлдөг. Өнгөрсөн жил гэхэд л 60 гаруй тэрбум төгрөгийн татвар төлсөн. Төрийн өмчит мөртлөө ийм их хэмжээний ашигтай ажиллаж байгаа маш цөөхөн байгууллагын нэг нь манайх.

-Төслүүдэд санхүүжилт өгөхдөө тавьдаг гол шалгуур нь юу байдаг юм бэ. Зарим төсөл өчнөөн яваад санхүүжилт авч чаддаггүй гэдэг. Би дахиад УИХ-ын даргын үгээс иш татъя. Чуулганы индэр дээрээс танд хандаж "Мөнхбат аа, чи арилжааны банкны захирал биш шүү" гэж танд хэлж байсан. Та юу хэлэх вэ?

-Хөгжлийн банкны хувьд бодлогын тодорхой зорилготой  байгууллага. Манайд хуулиараа хоёр гол зорилго тавьсан байдаг юм. Нэгдүгээрт, хөгжлийн томоохон төсөл хөтөлбөрийг санхүүжүүлэх, хоёрт ашигтай ажиллах. Хөгжлийн төсөл хөтөлбөрийг санхүүжүүлж байна гээд алдагдалтай ажиллаад байж болно л доо. Жишээ нь, монголчуудын сайн мэдэх "ЖАЙКА" байна. Тэд шууд улсын төсвөөсөө санхүүжээд явдаг. Угаасаа хийдэг санхүүжилт нь ч зах зээлээс маш доогуур нөхцөлтэй учраас алдагдалтай ажиллах зориулалттай байгууллага. Харин Хөгжлийн банкны хууль батлагдахдаа нэгд, бодлогын зорилтоо биелүүл гэсэн. Тэгсэн хэрнээ бодлогын зорилтоо биелүүлэхдээ биднийг арилжааны буюу ашигтай зах зээл дээр ажиллахыг хориглочихсон. Өөрөөр хэлбэл, бид арилжааны банкуудтай өрсөлдөж болохгүй. Өндөр хүүтэй зээл гаргадаггүй. Нэг оронтой хувийн хүүгээр л зээл олгодог. Тэгсэн хэрнээ манайд тавьдаг хоёр дахь шаардлага нь "ашигтай ажилла" гэдэг. Энэ бол хатуу шаардлага. Бусад улсын Хөгжлийн банк яадаг гэхээр арилжааны зээл олгохгүй учраас угаасаа алдагдалтай ажиллана, тэрийг нь улсаас даана гэдэг хуультай бол манайх ашигтай ажилла гэсэн хуультай. Манайд ч бас Монголбанкны алдагдлыг шууд улсын төсвөөс хаах хууль байдаг юм. Гэтэл манай дээр ашигтай ажиллах хариуцлагыг банкин дээр нь тавьчихсан. Бид алдагдалтай ажиллавал улсыг хохироосон болно. Энэ хохирлыг өөр хэн ч хариуцахгүй. Тийм болохоор би хүссэн хүсээгүй ашигтай ажиллахын тулд санаа зовж, аль болохоор эрсдэл багатай санхүүжилт хийх, эерэг үр дүнтэй ажиллах тал дээр санаа тавих шаардлагатай болдог. Тэр утгаараа манайх тодорхой хэмжээнд УИХ, Засгийн газраас хий гэсэн бодлогын даалгаврын хүрээнд л ашигтай ажиллах ёстой байдаг. Би болж өгвөл чөлөөт хөрөнгийнхөө үлдэгдлийг Монголбанкин дээр хүүгүй байлгаснаас тодорхой хэмжээнд ядаж өөрийнхөө зардлыг нөхөх хэмжээнд хүүтэй байдлаар арилжааны банкны системд байршуулдаг. Гэтэл арилжааны банкуудад байршуулахаас илүү ашигтай нэг санхүүгийн хэрэгсэл манайд байдаг нь Засгийн газрын үнэт цаас. Тэрэнд бас байршуулмаар байна. Угаасаа ашигтай ажилла гэсэн юм чинь ашигтай л ажилламаар байна ш дээ. Гэтэл нөгөө талаасаа манайх яах аргагүй бодлогын даалгавартай болохоор арилжааны банк шиг зөвхөн ашиг гэдэг зорилготой явдаггүй. Энэ дээр л бүх төвшиндөө янз бүрийн ойлголт яваад байгаа юм. Гэхдээ хууль бол сая хэлсэн шиг маш тодорхой. Бид бодлогоо ч биелүүлээд, ашигтай ч ажиллана гэдэг тийм амархан биш шүү дээ.

-Бодлого гэдэг маань УИХ, Засгийн газрын шийдвэрийг хэлээд байгаа биз дээ?

-УИХ, Засгийн газрын шийдвэрийг л санхүүжүүлнэ.

-Энэ дээр бас өөр бодлого яриад байдаг шүү дээ. Бодлого гэж чиглэл ч гэх юм уу. Жишээ нь, Эдийн засгийн хөгжлийн сайд асан Н.Батбаярыг Хөгжлийн банкны бүх асуудлыг далдуур шийддэг гэх ярианд та тайлбар хэлэх үү?

-Эдийн засгийн хөгжлийн яам гэж байхад хуулиараа Хөгжлийн банкны бүх асуудлыг тэр яам хариуцдаг байсан. Тэгээд тэр нь татан буугдахад манайх Сангийн яам руу шилжсэн. Тийм л асуудал байгаа. Угаасаа хуулиараа манай асуудлыг Эдийн засгийн хөгжлийн яам хариуцдаг байх үед бол нягт холбоотой л ажилладаг байсан.

-Дараа нь ч бас тийм байсан юм биш үү?

-Боломжгүй ш дээ. Би Н.Батбаяр сайдын зөвлөх нь байсан хүн болохоор тэгж харддаг юм байлгүй. Манай байгууллага нэг хүний үгээр шийдвэр гаргах ямар ч боломжгүй. Хуулиараа ТУЗ шийддэг. Бас гүйцэтгэх удирдлага гэж байдаг. Дүрмээрээ гүйцэтгэх ажиллагааг багаараа хянаж ажилладаг. Гүйцэтгэх ажиллагааны баг бол надаас гадна таван хүн байгаа юм. Энэ бүх хүнийг нэг хүн удирдаж чиглүүлнэ гэж байдаггүй л байхгүй юу. Энд дандаа багийн шийдвэр гардаг. ТУЗ дээр ТУЗ-ийн хурлын шийдвэр гардаг. Гүйцэтгэх удирдлагын төвшинд гүйцэтгэх удирлагын хороодын шийдвэр гардаг. Тэр утгаараа нэг хүний чиглэлээр ажиллана гэдэг боломжгүй зүйл. Засаглалын хувьд, одоо байгаа хууль тогтоомжийн хувьд ч тэр. Би сая ЭЗХЯ дээр байсан асуудлууд нь Сангийн яам руу шилжсэн гэж хэллээ дээ. Бодлогын хувьд манайхыг Сангийн яам удирдаж байгаа. Хөгжлийн банкны ТУЗ дээр ч Сангийн яам хамгийн хүчтэй төлөөлөлтэй. Сангийн яамны бодлогыг мэдээж тухайн үед хэн Сангийн сайд байна, тэр хүн нь л тодорхойлно. Тэгэхээр нэг хүнтэй хардах бол бололцоогүй асуудал.

Ч.ГАНГЭРЭЛ

Эх сурвалж: