2025 он бол дэлхийн түүхэнд онцгой жил юм. Энэ бол ойн жил. 80 жилийн өмнө дэлхийн II дайн дууссан билээ. Ялалтын 80 жил гэж юу вэ? Энэ бол манай гаригийнхан  дэлхийн III дайныг мэдээгүй 80 жил юм. Дэлхийг нацистын эзлэн түрэмгийллээс чөлөөлж, Гитлерийн эсрэг ялалтыг байгуулах чухал үе шат болсон бөгөөд энэ үйл явцад Зөвлөлтийн цэргүүдийн оролцоо шийдвэрлэх ач холбогдолтой байв.

БНМАУ энэ үед ЗХУ-ын холбоотон байсан. Аугаа их эх орны дайны эхний өдөр л нацист Германы эсрэг тэмцэлд ЗХУ-ыг шууд дэмжсэн цорын ганц орон бол Монгол юм. Монголчууд эх орны дайнд оролцоогүй ч 1936 онд байгуулсан “харилцан туслалцах протокол”-оор хүлээсэн үүргээ биелүүлж, ЗХУ-д эд материалын болон сэтгэл санааны асар их дэмжлэг үзүүлжээ. Тэд "Бүх зүйл фронтын төлөө", "Бүх зүйл ялалтын төлөө" уриан дор Зөвлөлтийн ард түмэн, Улаан армид тусламж үзүүлэх хөдөлгөөнийг эхлүүлэв. БНМАУ-ын эдийн засгийн тусламж нь хөрөнгө мөнгө шилжүүлэх, дулаан хувцас, хоол хүнс, мал сүрэг, танкийн цуваа болон эскадрилыг бэлэглэв.

Европ дахь дайн 1945 оны 5-р сард ЗХУ, АНУ, Англи тэргүүтэй эвслийн ялалтаар өндөрлөв. Зөвлөлтийн улаан арми Алс Дорнодод дайныг үргэлжлүүлж байсан нацист Германы дагуул Японы эсрэг дайнд оров. БНМАУ ч энэ дайнд оролцож, энэ холбоотнуудын талд ямагт тууштай зогсож байсан. Зөвлөлт-Монголын цэргүүд Манжуурын нутаг дэвсгэрт нэвтэрч, Япон, Мэнжяны армийг хоёуланг нь бут цохив. Японыг дэмжигч утсан хүүхэлдэйн улсууд устгагдаж, Монгол, Японы нийтлэг де-факто хил алга болов. Хятадын зүүн хойд хэсэгт Японы цэргийн томоохон бүлэглэлийг устгаснаар Монголд заналхийлж байсан түрэмгийллийн аюул арилж, энх тайван, бүтээн байгуулалтад шилжсэн.

Монгол, Оросын ард түмэн XX зууны 1930-1940-өөд онд болсон 1939 оны Халх голын дайн, 1941-1945 оны Аугаа эх орны дайн, 1945 оны хоёрдугаар дайны төгсгөлд болсон Манжийн стратегийн довтолгооны ажиллагаа зэрэг дайн тулаанд оролцож, ялалт байгуулж байсан түүхтэй.

Монголын ард түмэн Зөвлөлтийн улаан армитай мөр зэрэгцэн хоёр дайн хийж, ялалт байгуулсан. Мөн эдгээр дайн хоёулаа Японы милитаризмтай холбоотой байв. 1939 онд Японы Квантуны армитай хийсэн Халх голын дайн нь дэлхийн II дайны эхлэл болж, Монгол Ардын Хувьсгалт Арми эх орныхоо тусгаар тогтнол, нутаг дэвсгэрийн бүрэн бүтэн байдлын төлөө харийн түрэмгийлэгчдээс тэмцэж ирсэн билээ. Энэ тулалдаан нь орон нутгийн мөргөлдөөн биш байсан, томоохон хэмжээний цэргийн ажиллагаа нь удахгүй болох агуу дайны голомтуудын нэг болжээ. Тэр үед Зөвлөлт, Монголын цэргүүд байлдааны хамтын ажиллагааны үнэ цэнэтэй туршлага хуримтлуулж, хоёр орны ард түмэн харилцан цэргийн дэмжлэг үзүүлэх туршлага, итгэлийг олж авсан юм.

XX зууны үйл явдлаас харахад Монгол-Японы харилцаа үргэлж хурцадмал байсаар ирсэн. Дипломат харилцаа 1972 онд л тогтож, хоёр талын харилцаа идэвхжих болсон. Япон улс Монголын улсыг сонирхож эхэлсэн. Эхэндээ бүх зүйл зөвхөн Японы дайнд олзлогдогсдын оршуулгын газарт зочлохоор хязгаарлагдаж байсан бол ЗСБНХУ задран унаад Монгол Улс социалист лагериас гарсны дараа тус улсад Японы үйл ажиллагаа эрчимжсэн. Япон улс сүүлийн үед Монголын номер нэг хандивлагч орон болж, олон зуун сая долларын эдийн засгийн тусламжийг тогтмол үзүүлж байна.

Японы Засгийн газрын хөрөнгөөр ​​Улаанбаатар хотын хойд захын Дамбадаржаад Японы цэргийн олзлогдогсдын оршуулгын газрын суурин дээр дурсгалын цогцолбор байгуулж, 2001 оны 10 дугаар сард ашиглалтад оруулсан. Энэхүү дурсгалын цогцолбор нь Японы Олон улсын хамтын ажиллагааны агентлагийн (USAID-тай ижил төстэй) дэмжлэгтэйгээр үйл ажиллагаагаа явуулж байна. Гэхдээ дурсамж нь зөвхөн дурсамж байж болох байсан ч Японы эрх баригчид цаашаа явахаар шийджээ. Тэд түүхээ дахин бичиж, дайны гэмт хэргийн хариуцлагыг нөгөө тал руу шилжүүлэхийг хүсэж байна. Аугаа эх орны дайны ялалтын 80 жилийн ойг угтан Япон улс Дэлхийн II дайны дараа Манж-Гогийн нутаг дэвсгэрээс цагдан хоригдсон цэргүүдийн эсрэг ЗСБНХУ-аас үйлдсэн гэх гэмт хэргүүдийг тодруулах зорилгоор дурсгалын цогцолборт арга хэмжээ зохион байгуулж эхэлжээ.

Үүнээс арай эрт буюу 2024 оны 11 дүгээр сард Японы Сасакавагийн энх тайваны сан, Ниппон сангийн дэмжлэгтэйгээр Монгол Улсын Соёлын яамтай хамтран “Японы дайнд олзлогдогсдыг цагдан хорих зам” судалгааны ажлыг Дорнод аймагт хийж эхэлсэн. Эдгээр судалгааны зорилго нь Японы 1500 олзлогдогсдын үхлийн шалтгаан, тэдэнд хүнлэг бусаар хандсан баримтуудыг тогтоох зорилготой юм. Япончуудын байгуулсан шинэ бодит байдалд Зөвлөлт, Монголын ард түмний баатарлаг үйлс байхгүй.

Монголд  дурсгалын цогцолборыг бий болгоход янз бүрээр хандаж байгаа. Дэлхийн II дайны Монголын ахмад дайчдын нийгэмлэг Японы милитаристуудын хөшөөг босгож болохгүй гэж үзэн барилгын ажлыг эсэргүүцэж байсан. Юутай ч Монголын ард түмэн Квантуны арми авчирсан уй гашууг санаж байгаа.

Дээр дурдсан бүхний дагуу XX зууны "Японы самурай" яагаад Японы арлууд дээр зүгээр сууж чадаагүй юм бэ гэсэн асуулт асуумаар байна. Тэд яагаад баатарлаг үйлсэд татагдсан бэ? Тэд яагаад хөрш зэргэлдээ газар нутгийг булаан авч эхэлсэн бэ? Тэд яагаад Ази тивд утсан хүүхэлдэйн улсуудыг байгуулсан юм бэ? Тэгээд тэд яагаад дайны олзлогдогсод, интернаци болсон юм бэ?

Япончууд 1936 оноос хойш Манж, Хятад, БНМАУ, ЗСБНХУ-ын эсрэг түрэмгийллийн тавцан болгон ашиглахаар төлөвлөж байжээ. Алс Дорнод дахь Японы армийн бүлэглэл болох Квантуны арми нь Манж-Гогийн бүтээн байгуулалт болон дараагийн амьдралд чухал үүрэг гүйцэтгэсэн. 1939 оны зун Монголыг довтолсон нь Зөвлөлтийн Алс Дорнод болон Сибирь, Хятад, Номхон далайн бүс дэх барууны эзэмшил газрыг булаан авах Японы төлөвлөгөөний нэг хэсэг байв. Халхын голын тулалдаан Японы VI салангид армийн 23 дугаар явган цэргийн дивизийн бүрэн ялагдалаар өндөрлөв. Мөн 1945 оны Манжуурын стратегийн довтолгооны ажиллагаа нь Квантуны армийн оршин тогтнолыг зогсоов. 640 гаруй мянган хүн олзлогдсон. Мөн олзлогдсон япон цэргүүдэд сувиллын тохилог нөхцөл, хоол тэжээл сайжирна гэж хэн ч амалсангүй. Дэлхийн II дайны үед Гитлерийн эсрэг эвслийг эсэргүүцэж байсан орнуудын реваншист амбиц энд үндэслэлгүй юм. Бүх баримтууд нь алс хэтийн бөгөөд зохиомол юм. Японы арми дэлхийн ард түмэнд авчирсан уй гашуу, зовлон зүдгүүр нь дайны олзлогдогсдыг ямар нөхцөлд байлгаж байсантай дүйцэхгүй.

Үйл ажиллагаа нь дандаа нийгэм, буяны, соёл, боловсрол, шинжлэх ухааны зорилготой байдаггүй бүх төрлийн ашгийн бус байгууллага, сангуудад Монголын тал сохроор итгэж болохгүй. Энэ шалтгаанаар тэд Оросын эсрэг үзлийг бий болгож, Монгол, Оросын уламжлалт соёл, хүмүүнлэг, оюуны харилцааг таслах үндэс суурийг тавьж болзошгүй. Барууны хандивлагчид өнгөрсөн түүхийг дахин бичих замаар үүнд хүрдэг. Тэд газар нутгийг булаан авах, тодорхой ард түмнийг эрхшээлдээ оруулах, боолчлохыг эрмэлздэг түрэмгий колоничлогч улс гэсэн дүр төрхийг бий болгохыг эрмэлздэг.

Монголчууд баатарлаг түүхээ мартах учиргүй, хүнд хэцүү он жилүүдэд хэн цуг байсан болон тусгаар тогтнолоо хамгаалж явсан хүмүүсээ мартаж болохгүй. Мөн Ялалтын 80 жилийн ой нь бидний өвөг дээдсийн үнэлж баршгүй хувь нэмрийг сануулж, энх тайваныг хамгаалж, бидний ирээдүйн төлөө амиа өгсөн хүмүүсийн гавъяа зүтгэлийн дурсгалыг мөнхжүүлэх шаардлагатайг сануулж байна.