Бидний өмнө ийм нэгэн асуулт зүй ёсоор урган гарч ирлээ. Тэгэх нь ч зүйн хэрэг юм. Ирэх онд Ерөнхийлөгчийн ээлжит сонгууль болно. Ерөнхийлөгчийнхөө сонгуулийн хуулийг ч нэг тийш болгочих шиг болов. Хугацааны хувьд боломжийн санагдаж байна. Өмнө нь дөчин таван хоног байсныг арваар танаад гучин тав болгож орхилоо.  Сар гаруйн хугацаанд юу ч хийж болно л доо. Тэгээд ч бид боломжийн туршлагатай билээ. Гэхдээ Сонгуулийн хуулинд сайтар тогтнож харвал зохилтой зүйл бишгүй харагдаж авай. Хамгийн хачин юм нь сонгогчдын ирцийн асуудал гэх. Сонгуулиас сонгуульд сонгогчдын ирц улам хойргошоод байгаа нь нэгэнт ил болсон билээ. Ихэнх намууд хувь хүний буюу иргэний хариуцлагатай холбож ярих ёстой гэж үзсэн нь зөв байх. Ялангуяа цэл залуу хүмүүс сонгуульд тун хангалтгүй оролцдог болжээ. Энэ нь мэдээж хэд хэдэн шалтгаантай байх. Залууст ямар нийгэм, улс төрийн тогтолцоо байх нь хамаагүй байж мэднэ. Уг нь бараг тийм ч байх ёстой болов уу. Шударга, энэрэнгүй нийгэм хэмээдэг тогтолцоонд бид амьдарч байгаа нь үнэн бол хэн, яаж амьдрах нь хүний эрхийн асуудал мөн. Тиймээс тэдэнд сонгууль хамаагүй байх. Нөгөөтэйгүүр, манай залуусын дийлэнх оюутан болохоор хичээл, ном гээд зав зай нь ч болдоггүй биз. Өөр шалтгаан ч бий биз. Үүнтэй холбоотой нэг аймшигт мэдээ гарч ирсэн нь УИХ-ын гишүүн Ч.Сайханбилэгийн мэдээлэл юм. Тэрбээр сонгууль өгсөн хүмүүсийг урамшуулдаг болъё гээд “Үзвэрийн тасалбар юм уу утасны нэгж өгье” хэмээв. Хэрэв ингэвэл тун аюултай юм болно. Сонгогчдын саналыг шууд худалдан авах гэдэгт баараггүй багтана даа. Хуулийг иймэрхүүгээр завхруулах юм бол батлахын ч хэрэг байхгүй. Бас нэг анхаарал татсан зүйл бол Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн сурталчилгааг санхүүжүүлэх юм. Шинэ хуулинд тусгаснаар бол жирийн иргэн сая хүртэл төгрөг, аж ахуйн нэгжүүд зуу хүртэл сая төгрөг хандивлаж болно гэжээ. Ингэхэд хүрвэл ёстой эх захаа алдсан зүйл болох биз. Тэрбумаар л яригдана шүү дээ. Хэдэн тэрбум төгрөг хандиваар олчих юм бол сонгогдсон ч яалаа, сонгогдоогүй ч яалаа болох байлгүй дээ. Ерөнхийлөгчийн сонгуульд бие даан нэр дэвшээд ч болов хэдэн төгрөг цуглуулчихаж болохоор сайхан бизнес цэцэглэх нь байна шүү. Ер нь сонгууль гэхээр мөнгө ханхалдаг болчихсон нь ч нууц биш ээ. Мөнгөний сонгууль болоод байна гэж ярьдаг хэрнээ сонгуулиа мөнгөнийх болгосоор байдаг нь бидний заяа ч юм уу гэх бодол бас төрдөг л юм. Хуулиндаа болохоор мөнгө тараахыг хориглоно гэчихээд бөөн бөөнөөр нь тараана шүү дээ. Тэгээд шүүхдэлцээд л... Бид саяхан нэг хошин мэдээг ил болгосныг уншигчид санаж байгаа байх. Өнгөрсөн сонгуулиар Дундговьд болсон гэж байгаа. МАН-ынхан сонгуулийнхаа сэтгүүл дээр Далай ламтай хамт авахуулсан зураг, хөргөө тавьчихжээ. Тэрийг нь АН шүүрч аваад “Сонгуулийн сурталчилгаандаа шашин ашигласан” гээд шүүхэд өгчихөж. АН-ынхан өөрсдөө сурталчилгааны сэтгүүл дээрээ аймгийнхаа төвийн архантаа байдаг Зава Дамдины дурсгалыг хэвлэчихжээ. Тэгэнгүүт нь МАН-ынхан бас шүүхэд өгчихөж. Ингээд шүүх нь хуралдаад “Нэг бол та нар хоёулаа сурталчилгаандаа шашин ашиглажээ. Эсвэл санамсаргүй гээд тохирчих” гэсэн байгаа юм. Ингээд шүүх нь гацаад, түүнээсээ болоод ИТХ нь бас гацчихгүй юу. Ёстой хөгийн байгаа биз? Дахиж ингэж сонгуульдмааргүй байна. За, одоо үндсэн асуудалдаа оръё. Дараагийн Ерөнхийлөгч хэн бэ? Одоохондоо зөвхөн багцаалдахаар хэмжээнд байна гэж болох. Мэдээж нам болгон нэр дэвшүүлэх биз. Гэхдээ арай тодорхой хүрээнд авч үзье л дээ. Монгол Улсын тав дахь Ерөнхийлөгчөөр хэн тодрохыг тодруулъя гэсэн ч болно. Том намуудаасаа хөөгөөд нэг үзье л дээ. Олон түмэнд ч бас багцаа байгаа юм. Намуудын жагсаалтын эхэнд МАН байдгийг бид мэднэ. МАН-аас хэн дэвших вэ, хэнийг дэвшүүлэх бол гээд бодъё. Сонгогчдын олонхи ч тэр, намынх нь зарим нөхөд ч тэр Санжийн Баярыг гээд байгаа юм. Тэгээд ч тун магадлалтай хүн тэр л дээ. Одоогоор гадаадад буй. Тэр нь хамаагүй л дээ. Хүрээд л ирнэ. Сонгуулийн хуульд зааснаар бол сүүлийн таван  жилд эх орондоо амьдарсан гэж бий. Гэхдээ тэр саад болохгүй. Ирэн очин байгаа хүнийг хүнийрхэхгүй биз. Хоёр дахь хувилбар нь У.Хүрэлсүх. Түүний нас нь яг одоо тулж ирээд байгаа. Тэгээд ч улс төрөөс зүгээр нэг хөндийрөөгүй л болов уу. Эхнэрийнх нь бие чилээрхүү гэдэг нь зүгээр л нэг зам дундын шалтаг биз. Шалтгаан бол мэдээж биш шүү дээ. Тэгэхдээ У.Хүрэлсүхийн сонгогдох магадлал тийм өндөр биш. Дархан аваргыг бас магадлалтай гэж зарим нь бичсэн, ярьсан явдал буй. Тэгэхдээ тэр тэгэхгүй байх. Юманд бас хил хязгаар, зааг гэж бий. Аварга ч өөрөө сайн мэдэж байгаа байх. Хоёр дахь нам мэдээж АН. АН-д боломж хамгийн их байгаа. Одоогийн Ерөнхийлөгч үзэх нь тодорхой. Тэр бараг гараад ирнэ дээ. Харин АН-ын зарим фракц өөрсдөө түүнд дургүй байна гэх юм билээ. Тэгвэл харин бишдэнэ дээ. АН-д Ц.Элбэгдоржоос илүү лийдер одоохондоо байхгүй гэхэд бассан болохгүй. Элбэгээтэй “арсалдах” нөхөр ганцын зэргийг олоод ирж болох ч алдас болох нь харин түлхүү харагдаж мэднэ дээ. Манай ихэнх Ерөнхийлөгч улиран сонгогдсон туршлага бас байдаг юм.  Ерөнхийлөгчөө сонгох нь энэ удаа бараг билэгдлийн чанартай л болох вий. Тэгээд ч манай Ерөнхийлөгч тэртэй тэргүй билэгдлийн чанартай юм чинь дээ. Үндсэн хуулиндаа ч тэгээд заачихсан болохоор яалтай билээ дээ. Ингээд бодохоор сонгууль ерөнхийдөө ёс төдий зүйл болоод өнгөрөх нь тодорхой гэхэд хилсдэхээргүй байгаа юм. Шуудхан хэлчихэд, дараагийн Ерөнхийлөгчөөр Ц.Элбэгдорж улиран сонгогдох нь гарцаагүй гэсэн үг л дээ. Тэгээд ч Ц.Элбэгдоржийн хувьд бусдаас боломжоор хамгийн түлхүү нь ч мөн. Өөрийгөө танилцуулах гэж бүх аймаг, сум, гадаадаар аялаад явах зовлон байхгүй. Зурагтаар ганц хоёр гарч, радиогоор ярьж, сонинд нэгийн зэрэг бичигдэхэд л хангалттай юм. Өрсөлдөгчид нь харин ёстой шар махтайгаа хатна даа. Ирэх сонгуулиар гадаадад оршин суугаа Монголын иргэд оролцох болов. Тэгэхээр Солонгос мэт монголчууд олноороо суурьшсан газруудаар явж л таарна. Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн хуулинд ч тиймэрхүү заалт орж, санхүүг нь шийдэхдээ дээр өгүүлсэнчлэн аж ахуйн нэгжүүд 100 хүртэл сая төгрөгийн хандив өргөж болно гэчихсэн шүү дээ. Хэдэн тэрбум төгрөг өвөртлөөд тив хэсээд нисээд байх болов. Сонгогдсон ч, эс сонгогдсон ч “хүний мөнгө”-өөр чамгүй газар бас үзчихнэ. Гоё байгаа биз. Хамгийн сонирхолтой асуудал МАХН, МҮАН-ын “Шударга ёс” эвсэлд тохогджээ. Өөрсдийгөө хүчтэй гуравдагч хүчин гээд зарлачихсан, бараг дөхсөн тэд зүгээр суухгүй нь ойлгомжтой. МАХН-ын хувьд хамгийн гол найдвар нь шоронд байгаа Н.Энхбаяр юм. Хэдийгээр одоохондоо “аав”-ынд байгаа ч журмын нөхдийнх нь хөөцөлдөөн түүнийг яаж ийж байгаад цагаатгуулж орхивол болох нь тэр. Хэрэв Н.Энхбаяр нэр дэвшээд үзвэл харин их үзнэ шүү. Түүний хуучин нэр төрөөс томчууд чухамдаа “Үхсэн буурын толгойноос амьд ат айна” гэдэг шиг эмээж буй. Түүнтэй өрсөлдөнө гэхээс айсандаа бараг амиа хорлох нь ч холгүй улс зөндөө. Н.Энхбаярыг ямар нэг хэрэгт хэлмэгдүүлээд ч болсон холбож авах сонирхол их дээр байжээ. Тэр бас ч зүгээр байгаагүй бөгөөд хүн л юм болохоороо хэрэгтэй, хэрэггүй юманд орооцолдож орхив. Түүн шиг завшаантай зүйл өрсөлдөгчдөд нь хаана байх билээ. Гэрээс нь оймстой нь аваад гарахын түүс болсон л доо. Бид бодохдоо түүнийг УИХ-ын сонгуульд оруулахгүй байхын тулд тэгэв хэмээн их л наана харж байж дээ. Тэгтэл маш холын юмыг их эрт эхэлж байжээ. Гэхдээ тактик нь зөв байсан бололтой. Тэгэхгүй бол УИХ-ын гишүүн болчихоод бүр дийлдэхгүй л дээ. Гэхдээ энэ удаа Намбарын хүүгийн хоншоор дутав. Хувь заяа нь ч тийм байж дээ. Хэрэв тохиолдлоор цагаадаад гараад ирвэл, тэгээд нэр дэвшчихвэл манай цайлган ард түмний өрөвдөхүйн сэтгэл гаргаад ирж мэднэ шүү. Н.Энхбаярын төлөө үхэж ч мэдэх хүн цөөнгүй байгаа юм. Тэд нэг улайрвал юу ч хийхээс буцахгүй л дээ. Жирийн ард түмэн дотор Н.Энхбаярыг санагалзагчид бишгүй бий. Бараг гурван сонгогчийн 1,5 нь тийм сэтгэлтэй гэчихэд хэтэрсэн болохгүй биз. Ерөнхийлөгчийн сонгуульд насанд хүрэгчид ихэд идэвхитэй, бас няхуур орох нь мэдээж. Тэд “Намбарын хүү”-гээ гээд зүтгэчихвэл хэрэг бишдэхээр барахгүй бараг эргэчихэж мэдэх юм. Намбарын Энхбаярын хувьд ёстой төөрөг тавилан нь мэдэх буй за. Бурхан юу гэж зурсаныг одоо л харах үлдэв. МҮАН-ынхан мөн л сонгуультай холбоотой санал, бодлоо цухуйлгаж эхлэв. Тэд энэ удаагийн сонгуульд бас л үзэх бололтой. Үзэх үзэхдээ бүр бие дааж шүү. Зарим төлөөлөл нь ч үүнийгээ нуухгүй байгаа юм. “Ерөнхийлөгчийн сонгуульд мөн л МАХН-тай нэгдэж “Шударга ёс” эвсэл болж оролцоно биз дээ?” гэх асуултад тус намын нөлөө бүхий нөхөд “Тэгнэ, эсвэл үгүй” гэхгүй байгаа юм. Тэр чинь л нэгийг хэлээд байгаа хэрэг. Бүр хэнийг дэвшүүлэхээ зах зухаас нь цухуйлгах ч болжээ. Та бидний маш сайн танил, өмнө нь Ерөнхийлөгчид нэг удаа нэр дэвшээд үзсэн нэгэн ажээ. Сонгогчид түүнийг улс төрөөс бараг арчигдчихсан гэж үздэг ч өөрөө тэгж огт боддоггүй бололтой юм. Тэр нөхөр бол бараг улиг болчихсон Мэндсайханы Энхсайхан бөлгөө. Хэрэв ингэхэд хүрвэл МҮАН-д сайн байтугай саараар нөлөөлж ч мэдэх билээ. МАХН-тай эвсээгүй л бол өнгөрсөн сонгуулиар энэ нам ёстой хөгөө чирч мэдэх байснаа санадаггүй юм байх даа. Дангаар оролцсон бол УИХ-ын сонгуульд нэг ч төлөөлөлгүй сууж байхыг ч үгүйсгэхээргүй байв. Ер нь чадал чансаа нь ч нэг тийм байсан биш үү? “Үнэн үгэнд хүн дургүй, үхэр унасан хүнд нохой дургүй” гэсэн үг буй. Энэхүү намаас сонгогдсон Г.Уянга, Д.Батцогт нар эр, эмийн сайнд, “Ард түмний амлалт нэхэх холбоо”-ны хүчинд сонгогдчихлоо гэж яваа байж мэдэх юм. Тэгвэл ёстой том эндүүрнэ гэдэг тэр байх. Хэн ч мэдэхгүй шахуу МҮШН гэж нэг нам байгуулаад тэр нь явахгүй баларч байснаа мартаагүй баймаар даа. Шулуухан хэлчихэд Н.Энхбаярын бөөрөнд наалдаж, бөгсөнд нь хадагдсаны хүчинд ганц нэг нөхөр нь цухуйсан юм шүү дээ. Тэд “Бид ялав” гэж байгаа бол ёстой л “Сэрэхгүй бол сайхан зүүд” болно. Ингээд бодохоор МҮАН-д дангаар үзвэл ёстой шанс байхгүйг харин ч нэг баттай хэлэх байна даа. Одоо нэг жинхэнэ нууцыг тайлах гээд үзье. Хэний ч санаанд ороогүй нэг хүн байгаа юм. Аль ч намын анхаарал татаагүй, улс төрөөс машид хөндийрсөн гээд ор тас мартчихсан тэр хүн гэнэт нэр дэвшчихвэл ёстой тасархай давхина даа. Уншигчид одоо санаж байгаа байлгүй. Тэр хүн бол бид мартсан болохоос түүх мартаагүй нэгэн агаад Монгол Улсын хоёр дахь Ерөнхийлөгч Н.Багабанди бөлгөө. Түүнийг хэзээ ч мартаж болохгүй. “Титэм үг”-ээ цуврал ном болгоод рекламдаад, өөрөө ч зурагтаар хальт мөлт гардаг боллоо. Тэр гэнэт зүгээр нэг тэгж даажигнаагүй байх. Юмыг яаж мэдэхэв. Харж л байя даа. Ерөнхийлөгчийн сонгууль ямар ч байсан болдгоороо болно. Бид сонгож орхино. Асуудал байхгүй дээ. Ямар сураагүй юм биш дээ. Н.Өрнө