“Соёл-Эрдэнэ, “Цэвэр охин”, “Цоохор морь”, “Цагаан сар”, “Юндэн Гөөгөө”, “ Хоёр сэтгэл” зэрэг 200 гаруй дуугаар ард түмнийхээ зүрх сэтгэлд хоногшсон Монгол Улсын гавъяат жүжигчин Ш.Даваахүүтэй ярилцлаа. Уулзах хүсэлтийг маань уриалгахан хүлээсэн авсан гавьяатын гэрт очиход нүд нь гялалзаад л угтаж билээ.  Хэчнээн өвдөж зовсон ч эрүүл саруул болно гэсэн итгэлтэй, цовоо сэргэлэн байгаа түүний чин сэтгэлийн яриаг толилуулъя.

-Сайхан зусаж байна уу?

 -Сайхан зусч байна. Их өвдөж шаналж байснаа бодоход сайн эмч нарын буянаар овоо боллоо шүү. Урлагийн буян гэж их. Би урлаг хэмээх их айлд 40 гаруй жил амьдарчээ. Хүн сэтгэл санаа өөдрөг байхад юунд ч хүрнэ. Урлагийн их хүч, энэ салбарт зүтгэж байгаа хамт олныхоо дэмээр өдий дайтай явна даа. Хүн ганцаарддаггүй юм байна. Ах дүү, хамт олон маань аав, ээжийг минь орлож сэтгэл санаагаар дэмждэг. Хамт олныхоо сэтгэлийн их дэмээр өөрийгөө зоригжуулж амьдарч байна. Ер нь манай ард түмэн ямар сайхан сэтгэлтэй юм бэ гэдгийг энэ өдрүүдэд мэдэрч сууна. Хүнд өвчин тусахад хамт олон маань цалинтай чөлөө өгөхөөс эхлээд миний төлөө эрвийх дэрвийхээрээ зүтгэсэн. Төсвийн байгууллагын тэр дундаа урлагийн хүмүүс хамгийн бага цалинтай байдаг. Гэвч сэтгэл нь яг л нар шиг цацарч, сар шиг туяарч байдаг  агуу улс. Анхандаа ч би ийм амархан үхэл хүрээд ирдэг юм байх даа гэж сэтгэлээр унасан. Манай урлагийнхан сэтгэлээр унаж, сэхэхдээ амархан. Мөнх бус хорвоо хойно цаг нь ирэхээр явж л таараа. Гэхдээ одоо би үхэхгүй шүү гэж өөрийгөө зоригжуулах болсон. Тиймээс надад энэ өвчнийг туулаад гарах чадал тэнхээ байна.  Аав, ээж маань “хүн өөрөөсөө болж өвддөг” гэж захидаг байлаа. Үнэхээр аав, ээжийн алтан сургаал амьдралд их хэрэг болох юм. Залуу байхдаа тоогоогүй үг одоо л орой уруу орж байна.

-Урлагт зүрх сэтгэлээ өгсөн хэн ч гэсэн ажил, гэр бүлээ зэрэгцүүлэх гэж багагүй хичээл зүтгэл, тэвчээр гаргадаг гэдэг.

-Би 23-тайдаа том хүүгээ төрүүлсэн. Хоёр хүү, хоёр охины ээж дээ. Жирэмсэн байхдаа тайзан дээр гарахын бөөн хүслэн. Тэгээд гэдсээ навтайтал чанга бүслээд дуулдаг байсан. Аминдаа жирэмсэн гэдгээ мэдэгдүүлэхгүй гэж. Тайзан дээр л гарахгүй бол хамаг сүр сүлд үхэж байгаа юм даа/инээв/. Тэр үед төрсний дараа 46-59 хоногийн дотор л ажилдаа орно. Манай гэр бүлийн хүн бага ангийн багш. Гэхдээ мэргэжлээрээ ажиллаагүй. Хань маань залуудаа сэтгүүлч байсан. Одоо мужаан хийдэг. Бид жилд дөрвөн удаа тоглолт хийхээр явна. Нэг удаад нь 14-60 хоног явдаг байлаа. Энэ хооронд хань минь л үр хүүхдээ асарч, хамгаална шүү дээ.  Намайг сайхан хамт олны дунд оруулж, дэмжиж тэтгэж байсан ханьдаа баярладаг. Ханийн минь нөмөр нөөлөг их.

-Нүд сэтгэлийн толь  гэдэг. Таны нүд гялалзаад их л сайхан харагдаж байна?

-Баярлалаа. Нүд хэдийчинээ галтай цогтой байна төдийчинээ л хүн  өөдрөг байдаг. Хүний нүдний гал буураад ирэхээр л бүх зүйл урууддаг. Манай хүүхдүүд намайг ээж яг ач зээ шигээ болох юм аа гэдэг. Одоо 10-аад ач зээтэй болжээ. Тэдэнтэйгээ ана мана үзнэ шүү дээ.

-Таныг дуулахаас гадна үйл мэтгэдэг, их уран  гэж сонссон юм байна?

-Би залуудаа хатгамал оёх их дуртай байлаа. Хоёр найзтайгаа хамт шөнөжин хатгамал оёж хононо. Хүүхдийнхээ ноосон өмд, цамцыг шинээр нь шахуу хөвөөд оёдог байлаа. Энд ирснээс хойш нэг их хатгамал оёсонгүй ээ. Би тоглолтынхоо зарим дээлийг ч өөрөө оёдог байсан.

-Нэгэн цагт хүний шавь болж дуулах урлагаас суралцаж байсан та өнөөдөр өөрөө олон шавьтай. Дуулах арга барил эзэмшүүлсэн багш тань хэн байсан бол?

-Би МУГЖ Г.Дорждэрэм гуайн дуулах авьяасаас суралцсан хүн. Дотроо багш гэж хүндэлдэг. Багш маань ардын дууны нугалаа, шигтгээг  их сайхан  гаргадаг торгон хоолойтой. Миний хоолой тэр хүний хоолойд дөхөж очсон гэж боддог. Гэхдээ би өөрийгөө яг багш шигээ гэж хэлж байгаа юм биш шүү. Би 16-туудыг нотгүй дуулах зорилт тавьсан. Яагаад гэвэл би хөгжимчин. Шанз хөгжмийн мэргэжлээр сургууль төгссөн.  Хааяа сэтгэл хөдөлсөн үедээ  гэртээ тоглодог юм.  Дуучин хүн хамгийн гол нь хүч тамир сайн, бие бялдар эрүүл  байж дуулах ур чадвараа гаргаж чаддаг. Бие, хоол унд муу, өлсөж ядарсан үед хоолой гарахгүй. Дуучин хамгийн эмзэг атлаа, хамгийн гоё мэргэжил. Миний шавь гэвэл Өвөрмонголд ч бий. Ер нь 60 гаруй  шавь байгаа шүү. Тэд маань надаас заавар зөвлөгөө байнга л авдаг. Одоогоор  Г.Хишигдэлгэр гэдэг шавьтайгаа барга дуун дээр  ажиллаж байгаа. Шавь нартаа аливаа дууг хэзээ ч дахин давтагдашгүйгээр өөрийн болгож дуулахыг үргэлж захидаг.

-Таныг залуу байхдаа тал бүрийн авьяастай байсан гэж мэргэжил нэгтнүүд тань ярьдаг юм билээ. Тэр бүх авьяасаа хөгжүүлсэн бол ч?

-Бага залууд дуулна, бүжиглэнэ, хөгжим тоглоно гээд чадахгүй мэдэхгүй зүйлгүй байлаа. Залуу хүүхэд байх үеийн өвчин юм л даа. Тэгж яваад л өөрийнөө арай илүү чадах юмнаасаа зуураад үлддэг. Замын дунд чадахад бэрх зүйлээ хаядаг. Би хамгийн түрүүнд бүжгээ  хаясан. Яагаад гэвэл бүдүүн бандгар учраас/инээв/. Намайг гурван бондгор, бөөрөнхий, өнхөрүүш, алим, ер нь бөөрөнхий бүдүүнийг зүйрлэчихмээр юу л байна тэгж нэрлэдэг байсан. Харин хөгжмөө бол орхиогүй. Гэртээ хааяа шанз тоглодог. Ер нь урлагийн хүн хөгжмийн боловсрол сайтай байх хэрэгтэй. Миний хүү СТА Б.Болд-Эрдэнэ миний мэргэжлийг эзэмшээд урлагт бүл нэмж байгаад эх хүний хувьд сэтгэл өег явдаг. Хүү маань миний ”Дуулж амьдрах хорвоо” тоглолтод Японоос ирж оролцоод явсан. Ээ бурхан минь, ижийдээ бол нялх үр шүү дээ. /Хоолой нь зангирав/. Хүү маань Японд одоо 2-3 жил суралцаад магистр хамгаалах гэж байна. Миний хүү биеэ дааж хөгжмийн нарийн урлаг эзэмшсэн.

-МУГЖ болсон үеэ эргэн нэг дурсаач. Энэ цолны босго хэр өндөр байв?

-Өндөр. Жигтэйхэн өндөр шүү. Аль 1991 оноос хойш намайг гавьяатад тодорхойллоо гэдэг байсан. Тэгэхээр нь би одоо өгөх нь дээ гээд биеэ бэлдээд,уран бүтээлүүдээ их эмхэлдэг байлаа. Гэтэл Дорнод аймгийнхан маань тэр тодорхойлолтоо хот руу явуулдаггүй байсан юм билээ.1991 онд  яамны томилолтоор хотод ирж, Ардын дуу бүжгийн чуулгад ирж ажилласан. Ирээд л СТА, 1996 онд Алтан гадас, 1999 онд Монгол Улсын гавъяат жүжигчин хэмээх эрхэм цол авсан даа. Тэр жил Францад “Ардын урлагийн наадам”-д оролцож явахад манай чуулгын  н.Дорж даргаас надад факс ирлээ. Би Дорж даргатай 1990-ээд оны үед сайн байна уу гэж мэндлэх гэж байгаад “тошиба” гээд онигоонд орж байсан юм. Түүнийг Дорж дарга мартдаггүй юм шиг байна лээ. Гэнэт тэр хочоор маань “Тошиба Даваахүүд МУГЖ болсонд баяр хүргэе” гэсэн факс ирдэг юм байна. Энэ мэдээг сонсоод хоолойгоор ч хоол ордоггүй. Жигтэйхэн их баярлаж байсан. Тухайн үедээ Ерөнхийлөгч шагналаа өгөх гэсэн чинь би байхгүй болохоор өгөхөө больчихдог юм биш байгаа гэсэн гэнэн бодол төрж билээ./инээв/. Тэгээд наймдугаар сарын 6-нд  Ерөнхийлөгч Н.Багабанди гуай дахин зарлиг уншаад гавъяатаа авсан даа. Хамаг бие хөшөөд хөл дээрээ ч зогсож чадахгүй болж их сандарч байсан. Манай хамт олон их сайхан. Хүний авъяасыг гаргаж, үнэлж чаддаг. Энэ цолыг авснаас хойш байгаа бүхий л зүйлээ ард түмэн, шавь нартаа зориулна гэж өөртөө тангарагласан.

-“Цагаан сар” дууг та анх ард түмнийхээ хүртээл болгож байсан. Хятад бийрийн нарийн үзүүрээр зураг зурж байгаа юм шиг санагддаг. Одоо хүн бүр дуулах, сонсох дуртай болжээ?

-1988 оны улсын уралдаанд “Цагаан сар “дуу маань нэрд гарч байлаа. Би энэ дуундаа их хайртай. Анх дууны үгийг хүмүүс огт мэддэггүй байсан. Харин ах маань олж өгснөөр дууг амьдруулж, олны сонорт хүргэсэн хүн нь би. Хүрээний Янжиндулам бодит, түүхэн хүн байхгүй юу. Тэр хүний хүүхдүүд нь 1988 онд намайг дуулж байхад манай ээж 90 гарсан хөгшин амьд сэрүүн байгаа гээд надад баярласнаа илэрхийлж билээ. Миний ээжийг магтсан дууг дуулсанд баярлалаа гээд сүйд болсон. Би чинь их хэнэггүй талдаа хүн шүү дээ. Тэр үед уулзъя, хаана байдаг вэ гэж асуугаагүй. Надаас хойш “Цагаан сар”-ыг  их олон хүн дуулахыг сонсоход үг нь засагдсан байна лээ. Энэ жил эмнэлэгт муу хэвтэж байхдаа телевизийн “Гэгээн үдэш” нэвтрүүлэгт оролцож хоёр бадаг дуулсан. Тэр үед бие  их тааруу байсан болохоор унах гээд  л байсан. Гэхдээ л яаж ийгээд хоёр бадаг чадан ядан дуулсан даа. Залуудаа их олон төрлийн дуу сольж байгаад хөгжимчиддөө зэмлүүлнэ. Би чадна гэсэн юмаа чаддаг. Зүрх авчихсан юмаа бол чадахгүй. Өвдсөнөөсөө хойш аргагүй л суучихлаа. Ард түмнийхээ дундаас гарсан ардын сайхан дуугаараа хөглөгдөж явсан цаг маань мартагдахгүй. Тиймээс эрүүл саруул болох л хэрэгтэй. “Би ард түмнийхээ хайраар  эдгэнэ. Цоглог байна шүү” гэж өөртөө үргэлж хэлдэг.  Саяхан би эмчтэйгээ уулзсан, бие яаж байна гэнэ. “Эгч нь их цоглог байгаа. Удахгүй караокед орно доо” гэсэн чинь инээгээд л байсан. Мөн энэ ярилцлагаар дамжуулаад Нэгдүгээр эмнэлгийн дотрын нэгдүгээр тасгийн Цус дотоод шүүрэл булчирхайн эмч Оюундэлгэр, Хишгээ, Нансалмаа болон эмнэлгийг ажилчдад үргэлж баярлаж явдгаа илэрхийлье. Аюулт өвчинд нэрвэгдээд зүдэрч явахад цагаан нөмрөг шигээ сайхан сэтгэл гаргасан ачийг тань эгч нь хэзээ ч мартахгүй гэж хэлье дээ.

П.Наран