Монгол Улс гаднаас 100 мянган тонн улаанбуудайг хоёр дахь удаагаа импортлохоор шийдвэр гаргагчид ярьж байна. Газар тариалангийн уналтын үе буюу 2007 онд буудай импортолж байсан түүх бидэнд бий. Харин жилдээ 370 мянган тонн буудай хурааж байгаа өнөө цагт бусдад хөрөнгө оруулалт хийж, буудай авна гэдэг оновчтой сонголт биш. Харин ч дотоодын үйлдвэрлэгчдийг дэмжиж, хэрэгцээгээ хангаад зогсохгүй гадагш нь экспортлох хүчин чадал манайд буйг тариаланчид хэлдэг. Ургац хураалтын үед агуулах сав олдохгүй арвин их байсан ч өнөөдөр буудайны хомсдолд орсныг жирийн бид тайлбарлахад хэцүү. Нөөц бүрдүүлж чадаагүйг буруутгахаас цааш хэтрэхгүй. Харин энэ бүхэнд Монголын тариаланчдын холбоо ямар байр суурьтай байгааг сонирхож, Ерөнхийлөгч Ч.Пэрэнлэйтэй уулзаж ярилцлаа.

-100 мянган тонн улаанбуудайг ОХУ-аас импортлох тухай яригдаж эхэллээ. Манайд буудай авах зайлшгүй шаардлага бий юу?

-Буудай оруулж ирэх, үгүй нь чухал асуудал биш. Харин цаана нь үүсэх хор уршиг, ямар сөрөг нөлөө гарахыг тооцоолох хэрэгтэй. Заавал 100 мянган тонн буудайгаар нөөц бүрдүүлэх шаардлага байна уу гэдгийг эргэж харах ёстой. Энэ жил гурилын үйлдвэрүүд 240-өөд мянган тонн буудай авсан. Хуучин буудайны үлдэгдэл 40 гаруй мянган тонн байсан. Ингээд тооцохоор манайд  280-аад мянган тонн гурил бий. 280 мянган тонн буудай гэдэг бол нэг жилийн хэрэгцээ. Энэ хэрэгцээнээс тооцож үзвэл заавал 100 мянган тонн байх албагүй. Бидний тооцоогоор 100 мянга биш 20, 30 мянган тонн будаа дутна. Тиймээс 100 мянга биш бага хэмжээний будааг дөрөвдүгээр сарын 1-нээс өмнө оруулж ирэхэд буруудах зүйлгүй.

Нөгөө талаар заавал буудай оруулж ирэх гэж байгаа бол хугацааг харах  хэрэгтэй. Зургаадугаар сарын нэгэн гэдэг бол хаврын тариалалттай давхацна. Гэрээ хэлэлцээр хийж, буудайгаа оруулж ирэх гэсээр байтал зургаан сар хүрнэ. Ингэхээр тариаланчдад тээнэгэлзээ төрж, тарих талбай багасч, жил бүр импортын буудайнд найддаг болчих вий гэсэн болгоомжлол төрнө. Үнэхээр буудай оруулж ирэх гэж байгаа бол тодорхой хувьд нь үрийн будаа авах хэрэгтэй. Бид сүүлийн 3-4 жил үрээ шинэчлээгүй. Будаа жижиг, цавуулаг муу байгаа нь үрээс хамааралтай.  Тиймээс 15-20 мянган тонныг нь үрийн будаагаар оруулж ирвэл газар тариалангийн үйлдвэрлэлд сайнаар нөлөөлнө.

-Та бол буудай оруулж ирэхийг буруу гэхгүй байгаа юм байна. Тэгвэл шууд бэлэн бүтээгдэхүүн нэг үгээр хэлбэл гурил оруулж ирвэл яадаг юм бол?

-Надад бас ийм санал байгаа. Энэ бол газар тариалангийн үйлдвэрлэлд нөлөөлөхгүй байх арга. Манай тариаланчид будаа импортлохын эсрэг байдаг. Гэтэл өнөөдөр тариа тарьдаг нь 40 мянга, гурил иддэг нь 2.9 сая хүн байна. Тэгэхээр олны эрх ашгийг бодох хэрэгтэй. Ер нь бол улс төрийн намууд биенээсээ буруу зөвийг хайж байгаа нь сонин биш. Эцсийн дүгнэлт нь газар тариалангийн салбарт бодлого алдагдсанаас ийм байдалд хүрсэн. Бидэнд 77000 тонн будаа хурааж байсан үе бий. Гэтэл 2008 оноос “Атар III” аян эхэлж 370-480 мянган тонн будаа авсан. Тэгээд борлуулалт хүндэрч эхэлсэн. Энэ бүхэн гурилын үнийг олон жил барьсантай шууд холбоотой. 2013 онд яамны мэдээгээр 70, 80 мянган га-д рапс тариалсан гэдэг. Үнэн чанартаа равсыг 100-аад мянган га-д тарьсан. Борлуулалт сайтай, үнэтэй бүтээгдэхүүнийг тарих нь зүйн хэрэг биз дээ.

-“Атар III” аян үр дүнгээ чамлахааргүй өгсөн гэж үздэг. Тэгвэл аян дуусаад газар тариаланг зөнд нь орхисон уу? Тухайлбал өнөөдөр буудайн нөөцгүй болсон нь энэ Засгийн газрын тэр дундаа Х.Баттулга сайдын буруу гэх хандлага байгаа?

-Энэ Засгийн газрын үед үүссэн асуудал биш. Өмнөх Засгийн газраас улбаатай хүндрэл. 2011, 2012 оноос эхлээд будаагаа борлуулж чадахаа больсон. Будааны борлуулалтад анхаарах биш нөөцөд авч байгаа нэрээр хий дэмий зүйл хийсэн. 300 мянгаар авсан будаагаа 250, 280 мянгаар өгч, зөвхөн гурилынхныг дэмжсэн. Ингэхдээ дандаа зээлээр өгч, маш их өр авлага үүсгэсэн. Дээр нь техникийн хангамж сайжирч байтал ОХУ-аас 10 сая ам.долларын техник оруулж ирээд тариаланчдыг хүүний зөрүүд байдгаа өгөхөд хүргэсэн. Ингээд техникийн шинэчлэл зогссон. Гэтэл энэ Засгийн газар өмнө гарсан алдааг засахгүйгээр, зөвхөн гурилын үнийг барина гээд явсан. Хэрээ хэрээнийхээ харыг гайхаад байх шаардлага байхгүй.

-Монгол Улс буудайн хэрэгцээгээ 100 хувь дотоодоосоо хангадаг гэдэг. Гэтэл салбарын сайд хэзээ ч хангаж байгаагүй гэж ярьсан. Аль нь үнэн бодит мэдээлэл вэ?

-Тоог янз бүрээр ярьдаг. Хангаагүй байтлаа импортын гурил орж ирэхээ больсон уу. Тариалан эрхлэгчдийг дэмжих сан, гурилын үйлдвэрүүдэд нь 200 мянган тонн будаа байгаад байдаг. Ургац хураах үед сав дүүрчихсэн, гурилынхан будаагаа авахгүй, үтрэм дээр будаа хураалттай байхад хангаагүй гэж хэн хэлээд байгаа юм. Бид хэрэгцээгээ 100 хувь хангах нь битгий хэл илүүчилж чадна. Өмнөх Засгийн газар 100 мянган тонн будааг урагш нь гаргана гэж бараг хоёр жил ярьсан. Сав шуудай, амыг нь оёдог машин, савлагч зэргээр ямар их зардал гаргалаа. Тэгээд нэг ч тонн буудай гаргаагүй шдээ. Тэр үед 100 мянган тонн буудайг Хятад руу гаргасан бол өнөөдөр бүх зүйл хэвийн, тариаланчид рапс биш будаагаа тарих байсан.

-Тэгэхээр манайх улаанбуудайг импортлох биш экспортлох ёстой байх нь?

-Тийм ээ. Оруулж ирэх биш гадагш нь гаргах хэрэгтэй. Хэрэгцээгээ 100 хувь хангаад, экспортлох боломж бидэнд бий. “Атар III” аяны өмнө 300 гаруй мянган га талбайтай байсан. Харин өнөөдөр нэг дахин нэмэгдэж, 600-700 мянган га-д тариалалт хийж байна. Техник ч сайжирсан. Уринш хийдэг болсон, цаг агаарын дулаарал ч тодорхой хэмжээгээр нөлөөлж байна. Гэтэл Засгийн газар дандаа тооны хойноос хөөцөлдөж, ард түмнийг хуурдаг.

-Тариаланчдыг гурилын үйлдвэрүүдэд үнэрхдэг гэдэг. Тэр нь гурилын үнэ өсөх нэг шалтгаан болдог байх?

-Тариаланч, гурилын үйлдвэр хоёрын хооронд төр хэтэрхий их оролцсоноос ийм болсон. Төр оролцож, үнэ тогтоодгоос бүх асуудал үүссэн. Түүнээс гурил үйлдвэрлэгч, тариаланч хоёр хоорондоо хонь чоно биш.

-Буудайн нөөцгүй байгаа нь тариаланчид будаагаа өндөр үнээр урагш нь гаргасантай холбоотой гэх хардлага бий. Үнэхээр буудайгаа урагш нь гаргасан юм болов уу?

-Тийм зүйл байхгүй. Үтрэм дээр байгаа тэжээлийн будааг спиртийнхэн 300-350 мянган төгрөгөөр бүгдийг нь авсан. Тэр битгий хэл үнэ хүрч байгаа учраас тариаланчид үрээ хүртэл зарж байгаа. Хавар тариалалт эхлэхэд үр дутагдана. Үрийг хүртэл сонирхсон гурил, спиртийнхэн зөндөө байна.

5

В.Батцэцэг