“Хэрвээ “Тавантолгой” хөдлөөд эхлэвэл Монголын иргэн бүрийн эзэмшлийн хувьцаа эдийн засгийн эргэлтэд орж, бид жил бүр хувьцаанаасаа хувь хүртэнэ. Тавантолгойн хөрөнгө оруулалт хурдан эхлээсэй, бушуухан хувьцаагаа мөнгө болгох, эсвэл хувьцаанаасаа хишиг хүртээд явж байх юмсан. Манайх ч ам бүл олонтой, тэр хэрээр ахиу хишиг хүртэнэ. Хувьцааны хувь хишгийг дэлгүүрийн лангуунд үрэн тарах хийхгүй, томоохон үл хөдлөх, хөдлөх хөрөнгө худалдан авч линзинг төлөхөд ч зарцуулсан яах вэ”. Энэ мэт бодол цалингаа өрхийн хэрэглээндээ хүргэж ядан, өргөн хэрэглээний барааны үнэ нэмэгдэж, валютын ханш өссөөр эдийн засгийн хүндрэлтэй энэ жилүүдэд иргэн бүрийн л толгойд эргэлдэж байгаа байх. Үнэхээр ч бид хувьцаагаа үнэд хүрэхийг хүлээсээр хэдэн жилийг ардаа үдлээ. Хувьцаагаа “чулуу” болохыг хүлээсээр салхинд хийсгэсэн мэт хэсэг хугацаанд чимээгүй болоход нь эртхэн ямар нэг зүйлд зарцуулдаг байж гэж амаа барих хэсэг ч гарч байлаа. Учир нь иргэн бүр 1072 хувьцааг эндээс  эзэмшиж байгаа хэдий ч эдийн засгийн эргэлтэд орохгүй, “үхмэл хөрөнгө” болсоор дөрөв дэх жилийнхээ нүүрийг үзэж байна.

Харин саяхнаас УИХ дахь МАН-ынхан иргэдийн 1072 хувьцааг амилуулахыг /МАН-ынхан  л эхэлж олон нийтэд хэлснээс бус Монгол Улсын сайд М.Энхсайхан уг нь тэдэнд мэдээлэл өгөхдөө ингэж хэлсэн юм билээ/ “Тавантолгой”-н төслийн багийнханд “үүрэгдсэн”. Гэвч өнөөдрийн байдлаар “Таватолгой”-н гэрээ хэлэлцээ түр завсарлаад байна. Учир нь “Чалко”-той өмнө нь хийсэн гэрээнээс үүдэн үл ойлголцол үүсээд байгаа аж. 

Харин “Тавантолгой”-н төслийн хөрөнгө оруулалтаар ямар зүйл дээр тохиролцсоныг сонирхъё.

Засгийн газарт зээл хамааралгүй

Хөрөнгө оруулалтын, концессийн, хамтын ажиллагааны гурван гэрээ Засгийн газрын түвшинд яригдаж байгаа аж. Хэлэлцээгээр манай тал “Баримт бичгүүдийн үг хэллэг, бүх зүйл Монгол Улсын өнөөгийн мөрдөж байгаа хуулийн хүрээнд хийгдэнэ” гэдэг байр суурийг нөгөө талдаа нэн тэргүүнд тавьж байгаа аж. Өөрөөр хэлбэл, Монгол Улсын хуулийг зөрчсөн ямар нэг зүйл заалт байхгүй гэдгийг хэлэлцээрт орохоосоо өмнө нөгөө талдаа тавьж байгаа үндсэн зарчим гэнэ. Мэдээж, манай хуулийг дагаж мөрдөх нь хөрөнгө оруулагч тал өөрт ашигтай байж хэлэлцээнд ордог. Тиймээс ч нөгөө тал “хуулийг мөрдөөд явсан ч явцын дунд өөрөөр тайлбарлах, төсөл үр ашиггүй байх”-аас болгоомжилсон байр сууриа илэрхийлжээ. Харин хоёр тал уг төслийг дэлхийн зах зээлд өрсөлдүүлэх ёстой гэдэг дээр байр суурь нэгдсэн байна.

Төслийн хувьд “Эрдэнэс Тавантолгой”-гоос дөрвөн лиценз түрээсэлж, “Ухаа худаг”-аас нэг лиценз орж ирэх аж. Энэ хүрээнд нүүрсний олборлолт явагдах юм байна. Хуулиараа 500 тэрбум төгрөгнөөс дээш хөрөнгө оруулалт хийж байгаа хөрөнгө оруулагч Засгийн газартай хөрөнгө оруулалтын гэрээ байгуулдаг. 30 жилийн хугацаанд хэрэгжих энэ төслөөр эхний ээлжинд дөрвөн тэрбум ам.долларын хөрөнгө оруулалт хийгдэх юм. Үүнээс төмөр замд 1.1 тэрбум ам.доллар, үйлдвэр барихад 600 сая гаруй ам.доллар, тоног төхөөрөмж худалдан авахад 140 сая ам.доллар, уул уурхайн барилга барихад 710 сая ам.доллар зарцуулахаар ТЭЗҮ-дээ урьдчилан төлөвлөөд байгаа аж. 

Харин зээл бол хөрөнгө оруулалт биш гэсэн шүүмжлэл нэлээд гарсан. Энэ маргааныг харин Хөрөнгө оруулалтын шинэ хуулиар хуульчлан заагаад өгсөн. Биет болон биет бус хөрөнгө оруулалт гэж юу вэ. Ямар ч том төслийн хэлбэр нь зээл байдаг байна. Хувьцааны хэлбэрээр орж ирж байгаа хөрөнгө оруулалт байх боловч үндсэн эргэлдүүлдэг хөрөнгө нь  банкуудаас босгодог зээлийн хэлбэр байдаг аж. Харин “Тавантолгой”-н төслийн хувьд Засгийн газарт уг зээл хамааралгүй гэнэ. Учир нь төслийн компани эрсдлээ өөрөө үүрээд, төслөөрөө хөрөнгө оруулагчаас мөнгө босгож байгаа зээл. Тиймээс манайд энэ төслийн шугамаар орж ирж байгаа хөрөнгө оруулалт боловч хэлбэр нь зээл гэнэ. Иймээс зээлээ эхэлж төлөх шаардлага тулгарах нь.

“Тавантолгой” үйл ажиллагааны явцад хэр унацтай байх нь вэ? Зээлээ төлөөд ашиггүй яваад байх юм биш биз. Монгол ганцаараа нүүрстэй орон бус. Манай хоёр хөршөөс эхлээд л нүүрсний зах зээлээ олон улсад эргэлдүүлэх гэсэн өч төчнөөн орон байна. Тавантолгойгоос хувь хүртэх ч хол байна гэх бухимдал зэрэгцдэг. Тавантолгой бол олон улсын зах зээлд хүчтэй өрсөлдөж байж л “босно”. Төсөл хэрэгжих хугацаанд нүүрсний үнэ өсдөггүй юм гэхэд урьдчилан тооцоолсон үнээс унахгүй байхад манайханд хангалттай гэнэ. Тонн нь 70-120 ам.долларын хооронд гэж урьдчилсан төлөвлөөд байгаа. Хэрвээ нүүрсний үнэ тонндоо 120 ам.доллар байлаа гэхэд 10 тэрбум ам.долларыг төсөвт төвлөрүүлэх бололцоотой юм байна. Мөн “MNC” компаниас нэг тэрбум ам.доллар, “Шиньхуа”-гаас 650 сая ам.доллар орж ирэх бол олон улсын банкуудаас 1.2 тэрбум ам.доллар “босгох”-оор төлөвлөсөн байна. Цаашлаад “Сумитоми” болон бусад хүчин зүйлээс ч “мөнгө босгох”-оор ярилцаж байгаа аж.

“Тавантолгой” хэлэлцээ гацаанаас гарах уу?

“Тавантолгой”-н төслөөс хөрөнгө оруулалтын гэрээн дээр дөрвөн төрлийн татвар тусгагджээ. Энэ төслийг Оюутолгойтой харьцуулалт хийдэг. Харин төслийн багийн Оюутолгойтой харьцуулалт хийх шаардлагагүй гэдгийг онцолж байсан. Учир нь бид Оюутолгойд хувь эзэмшигч. Тиймээс ч зээл нь бидэнд эрсдэлтэй байдаг. Харин “Тавантолгой”-д компанийн эрсдлээр тооцогдох тул татвар төлөлтийг хянах гэнэ.  Оюутолгойд өнөөдөр мөрдөгдөж байгаа 17 татварыг эрхзүйн орчны хамт тогтворжуулсан байдаг. Харин Тавантолгойд гэрчилгээтэй холбоотой үндсэн дөрвөн татварыг тогтворжуулахаар тохирчээ. Үйл ажиллагааны явцад нүүрсний үнэ дэлхийн зах зээлд сайжирвал “Эрдэнэс тавантолгой” нийт борлуулалтын орлогын 7-16 хувийг шууд эзэмшихээр тохирчээ. Энэ нь харьцангуй өндөр хувь аж.

Төслөөр 2.5 жилийн хугацаанд 30 сая тоннын хүчин чадалтай баяжуулах үйлдвэр барихаар тусгагджээ. Төсөл бэлэн болоод ажлаа хугацаанд нь шуурхай явуулж чадах эсэх талаар Засгийн газар ам асууж байгаа аж. Төслөө хурдтай, хугацаанд нь хийх ёстой, ингэснээр ард нийтээрээ үр дүнг нь хүртэнэ гэж үзжээ. Гэхдээ явцын дунд зарим нэг бэрхшээлтэй тулгарахыг үгүйсгэсэнгүй. Жишээлбэл, төмөр зам барих замд аль нэг айл хөндөлсөн буучихаад нэг сая ам.доллар нэхэн саад учруулж болзошгүй гэж үзэж байгаа аж.

Хятадын  “Чалко” компанитай хийсэн гэрээг нарийн судлахгүй бол бидэнд ашиг бус уршиг авчрах ч магадлалтайг Монгол Улсын сайд М.Энхсайхан онцолсон байна лээ. Энэ ондоо багтаж Тавантолгойн төсөл хэрэгжиж эхлэх нь эргэлзээтэй боллоо. Завсарлага хэр удаан үргэлжлэх, тохиролцоо хэр ашиг авчрах зэргийг цаг хугацаа харуулах биз. Юутай ч иргэд бид “Тавантолгой”-н хувьцаагаа эдийн засгийн эргэлтэд оруулж, ойрын хэдэн жилдээ хувь хишиг хүртчихнэ гэж сэрүүд зүүдлэх хэрэггүй юм даг уу даа.

Н.Энх