Сум, дүүргийн ИТХ-ын сонгуулиар нийслэлийн хэмжээнд сонгогчдын ирц 50 хувьд хүрсэнгүй. Тиймээс зарим хэсгийн хороонд нэмэлт санал хураалт явуулах болсон урамгүйхэн үр дүн мэдээтэй байна. Сонгуульд идэвхгүй байсан хэсэг нь 18-30 насны ид насныхан.

Сонгуулийн ирц бүрдээгүйг иргэд төр, засагтаа итгэл алдсаных, залуус хайнга назгай байна гэх зэргээр тал талын шүүмжлэл өрнөдөг. Сонгуульдаа хойрго хандсан, саналаа өгөөгүй сонгогчдод мөнгөн торгууль хүлээлгэе, цалингийнх нь тодорхой хувийг хасах хэрэгтэй гэж зарим нь үздэг. Ер нь сонгуульд туйлын идэвхгүй оролцож, нэмэлт санал хураалт явуулахад хүргэсэн ид насныханд иргэний үүргээ биелүүлэх энгийн үйлдлийг хэрхэн төлөвшүүлэх вэ?

Манайхан ардчилсан орны эрх чөлөөт иргэн гэж цээжээ дэлддэг. Гэхдээ өөрийн эрх бусдын эрхээр хязгаарлагддаг гэдэг шиг, төрийн өмнө иргэний үүргээ биелүүлэх нь бидний хүлээх хариуцлага. Иргэний үүргээ биелүүлэхээс эх оронч сэтгэлгээ төлөвшинө. Харин иргэний үүргээ биелүүлж, эх оронч сэтгэлгээтэй болгоход төрийн хөшүүрэг хэрэгтэй гэдгийг энэ удаагийн сонгуулийн ирц дахин анхааруулж байна. Сонгуулийн жилээс жил сонгогчдын ирц, идэвх буурсаар ирсэн. Тиймээс ч юун түрүүн сонгогчдын ирцийг бүрдүүлэх нь сонгууль хариуцсан ажилтнуудын толгойны өвчин болж байна.

Өмнөх сонгуулиудын ирцээс хувь дутуу байж, нийслэлд л гэхэд 79 сонгуулийн хэсгийн хороонд дахин сонгууль явуулахаар болсны шалтаг шалтгааныг тоочвол мундахгүй. Жишээлэхэд, анх удаа Сум, дүүргийн ИТХ-ын сонгууль дангаар явагдсан. Орон нутгийн сонгуулиас аймаг, нийслэлийн ИТХ-ын сонгуулийг “сугалан” авч УИХ-ын сонгуультай хамтатгасан билээ. Тиймээс анхан шатны нэгж болох Сум, дүүргийн ИТХ-ын сонгуульд сонгогчдын оролцоо суларсан байх талтай.  

Ямартай ч Сум, дүүргийн ИТХ-ын сонгуулийг дангаар явуулах нь сонгогчдын ирц дутах сөрөг үр дагавартайг харууллаа. Тиймээс сонгуулийн жилээр УИХ-ын болон орон нутгийн сонгуулийг хамтатган явуулах шаардлагатай. Жилдээ хоёр удаа сонгууль явуулах нь эдийн засгийн хийгээд цаг нар үрсэн ажил болж байна гэж үзэх хэсэг байна. Ер нь сонгогчид парламентын сонгуульд хамгийн идэвхтэй оролцдог. УИХ-ын сонгуулиар нэр дэвшигчдийн дунд маргаан өрнөнө үү гэхээс сонгогчдын ирц дутсан шалтгаанаар сонгуулийн санал хураалт дахин явагдаад байсан удаагүй.

Хэрвээ УИХ-ын болон аймаг, нийслэл, сум, дүүргийн ИТХ-ын сонгуулийг нэг мөр хамтатган явуулбал бүтэн жилийн турш бүхэлдээ улстөржөөд байхгүй, сонгогч нэг удаагийн санал өгөлтөөр төрийн анхан шатны нэгжээс эхлээд хууль боловсруулах дээд шатны төлөөллөө хүртэл сонгох боломжтой. Гэвч энэ нь нэр дэвшигчдийн хувьд ч, сонгогчдын хувьд ч сөрөг талтай. Учир нь өнгөрсөн УИХ-ын болон аймаг нийслэлийн сонгуулийн үеэр орон нутагт нэр дэвшигчид парламентын сонгуульд нэр дэвшигчийн сүрд дарагдах тал ажиглагдаж байсан. Сонгогчдын хувьд ч хэн нь УИХ-д хэн нь орон нутагт нэр дэвшээд байгаад төөрөлдөх гэмтэй. Улс төрийн нам хүчин харгалзахгүйгээр парламентын сонгуульд нэр дэвшигчийн зураг, уриа бүхий самбар том хэмжээтэйгээр орон сууц, хашааны дээр заларч байхад, орон нутагт нэр дэвшигчдийнх явган хүний зам, гудамж талбайд жижиг хэмжээтэй байрших жишээтэй. Цаашлаад саналын хуудас ч нэр дэвшигчийн жагсаалтаар уртсаж, сонгогчдын сонголтоо хийхэд хүндрэл учруулах талтай.

Олон улсад сонгогчдыг иргэний үүргээ биелүүлэхэд нь төрийн зүгээс тодорхой шаардлага тавьж, идэвхжүүлдэг туршлага байдаг. Зарим нь мөнгөн торгууль хүлээлгэдэг бол нөгөө нь хуулиар шийдвэрлэдэг байна. Парламентын засаглалтай манай улсын хувьд ч хуулийн хэлээр сонгогчдын идэвхийг нэмэгдүүлэх боломжтой. Өнөөдөр залуус цэргийн алба хаахаас хойргошихоо больсон. Учир нь цэргийн алба хаагаагүй бол төрийн албанд ажиллахыг хуулиар хориглосон байдаг. Мөн бие дээрх элдэв шивээс ч төрийн албанд ажиллахад саад тээг болох юм билээ. Тиймээс залуус ирээдүйдээ тэмүүлж, наанадаж хуулийн насандаа хугацаат цэргийн алба хаадаг болсон. Үүнтэй агаар нэгэн сонгуульд идэвхтэй оролцож, иргэний үүргээ биелүүлээгүй бол цаашид төрийн алба хаалттай байх заалтыг хуулинд тусгавал ямар вэ?

Үүнд хүний эрхийн аль нэг заалт зөрчигдөөд байхгүй биз. Тэгээд ч сонгуулийн ирцийг бүрдүүлээгүй, хайнга хандсан хэсэг бол 18-30 насныхан. Үүнийг “залуу насны алдаа” гэж зөвтгөж болохгүй биз. Залуусын “алдаа”-г төр л залруулах үүрэгтэй.

Н.Энхлэн