Гадаад зээл, зээллэгийн үр ашиглалтыг нэмэгдүүлэх тухай анхдагч хуулийн төсөл төрийн ордонд маргаан дагуулж, талцал дагуулж буй.

Уг хуулийн төслийг номер нэгийн захиалга, сангийн сайдын захиалга мэтээр хардаж буй хэсэг нь эдийн засгийн ээдрээтэй цаг үед Засгийн газар төсөвт тодотгол хийхгүйн тулд элдэв заль сэдэж гадаад зээлийг төсвөөс гадуур гаргах хуулийн төслийг  гишүүдээр УИХ-д өргөн бариулах гэж байна хэмээж байгаа.

Харин хууль санаачлагчдын зүгээс гадаад зээл, өрийн таазыг нэмэгдүүлэх асуудал байхгүй бөгөөд Монгол Улс нэгэнт авчихсан зээлээ хурдан шуурхай ашиглаж, газрын тос боловсруулах үйлдвэр, Эрдэнэбүрэнгийн усан цахилгаан станц, Сэлбэ дэд төвийн орон сууцны хорооллуудаа барих боломжгүй, ямар ч өгөөжгүй зээлийн хүү төлөөд яваад байгааг өөрчлөх гэж зорьж байна гэв. Жишээ нь 2025 онд гадаад зээлээсээ 1.5 их наяд төгрөг л ашигла гээд тулгачихсан. Гэтэл үүнийг өөрчлөхгүй, яг л энэ янзаараа явбал зөвхөн газрын тос боловсруулах үйлдвэр 15 жилийн дараа ашиглалтад орно.

Монгол Улс гадаадын зээл, тусламжийг хөгжлийн гол эх үүсвэрийн нэг болгон ашиглаж ирсэн. Гэвч энэ нь төсвийн сахилга, үр ашиг, өрийн тогтвортой байдалд хэрхэн нөлөөлж байгаа талаар шүүмжлэлтэй байр суурь дагуулсаар өдийтэй золгож буй. Гадаадын зээл, тусламжийг улсын нэгдсэн төсвийн бүрэлдэхүүн хэсгээс салгах тухай санаачилга эрчтэй яригдаж эхэллээ. Энэ нь зөв алхам уу, эсвэл эрсдэл дагуулсан шийдэл үү?

 Монгол Улсын гадаадын зээл, тусламжийн өнөөгийн байдал

• Гадаадын зээл, тусламжийн хэмжээ: 2024 оны 12-р сарын байдлаар Монгол Улсын нийт гадаадын зээл 37.1 тэрбум ам.долларт хүрч, өмнөх оны мөн үеэс 7.4%-иар өссөн байна .
• Зээл, тусламжийн бүтэц: Гадаадын нийт зээлийн 46.5%-ийг шууд хөрөнгө оруулалт болон хоорондын зээлийн хэлбэрээр, 21.2%-ийг Засгийн газрын өр, 7.2%-ийг бусад хадгаламжийн байгууллагуудын өр, 2.9%-ийг Монголбанкны өр, 22.2%-ийг бусад салбаруудын өр эзэлж байна .
• Өрийн ДНБ-д эзлэх хувь: 2024 онд Монгол Улсын гадаад өр нь ДНБ-ний 157.4%-тай тэнцэж, өмнөх оны 170.1%-иас буурсан байна .

Гадаадын зээл, тусламжийг төсвөөс салгах саналын үндэслэл

• Төсвийн сахилга, хариуцлагыг сайжруулах: Зээл, тусламжийг тусад нь авч үзвэл төсвийн зарцуулалт илүү тодорхой, хариуцлагатай болох боломжтой.
• Өрийн тогтвортой байдлыг хангах: Зээл тусламжийг тусад нь ангилбал өрийн мэдээлэл илүү ил тод болно.
• Улс төрийн циклээс хамаарал багасгах: Зарим популист төсөл гадаадын зээлийг ашиглан хэрэгждэгээс сэргийлэх боломжтой.

Олон улсын туршлага:                                                     

1. Вьетнам

• ODA-г төсөвтэй уялдуулан төлөвлөх: Вьетнам улс ODA-г төсөвт тусган, төсвийн хүрээнд хэрэгжүүлдэг.
• Ил тод байдлыг хангах: Төсвийн гүйцэтгэлийг олон нийтэд нээлттэй мэдээлэх системтэй.

2. Гана

• Зээл, тусламжийг төсвөөс тусгаарлах: Гана улс зээл, тусламжийг төсвөөс тусгаарлан хэрэгжүүлдэг.
• Тайлагналын тогтолцоо сул: Гэвч тайлагналын тогтолцоо сул учир авлигын эрсдэл өндөр.

3. Гүрж

• Төсөвт нэгтгэх: Гүрж улс ODA-г төсөвт нэгтгэн, парламентын баталгаа шаардана.
• Аудитын бие даасан бүтэц: Төсөл тус бүрийн гүйцэтгэлд аудит хийдэг бие даасан бүтэцтэй.

 Монгол Улсад хэрэгжүүлэх боломжит шийдлүүд

• Төсвийн дотор ил тод, зорилтот бүтэцтэйгээр тусгах: Гадаадын зээл, тусламжийг төсвийн дотор тусгай сангаар дамжуулан хэрэгжүүлэх.
• Цахим тайлагналын системийг хөгжүүлэх: Төсвийн гүйцэтгэлийг олон нийтэд нээлттэй мэдээлэх цахим системийг хөгжүүлэх.
• Үр дүнд суурилсан хяналтын тогтолцоо бий болгох: Төсөл хэрэгжүүлэгч байгууллагуудын гүйцэтгэлийг үнэлэх, хяналт тавих тогтолцоог бэхжүүлэх.

Монгол Улсад гадаадын зээл, тусламжийг төсвийн бүрэлдэхүүнээс бүрэн тусгаарлах биш, төсвийн дотор ил тод, зорилтот бүтэцтэйгээр тусгах нь оновчтой алхам юм..

Гадаадын зээл, тусламж нь хөгжиж буй орнуудын хувьд дэд бүтэц, боловсрол, эрүүл мэнд зэрэг томоохон хөрөнгө оруулалтын төслүүдийг хэрэгжүүлэхэд зайлшгүй чухал эх үүсвэр болдог. Гэвч түүний үр ашиггүй зарцуулалт, ил тод бус тайлагнал нь өрийн дарамтыг нэмэгдүүлж, олон нийтэд сөрөг сэтгэгдэл төрүүлдэг. Иймд Монгол Улсын хувьд гадаадын зээл, тусламжийг төсвийн бүрэлдэхүүнээс бүрэн тусгаарлах биш, харин төсвийн дотор зорилтот бүтэцтэй, ил тод байдлыг хангах замаар тусгах зүйтэй байж мэднэ.

1. Төсвийн уялдаа холбоог хадгалах нь чухал

Хэрэв гадаадын зээл, тусламжийг төсвөөс бүрэн тусгаарлавал дотоодын хөрөнгө оруулалтын төлөвлөлт, гүйцэтгэлтэй уялдахгүй, салангид хэрэгжих эрсдэлтэй.

• Давхардсан хөрөнгө оруулалт гарах
• Зарим салбар хэт санхүүжиж, зарим нь орхигдох
• Хяналт, аудитын процесс давхцаж, үр дүн буурах

2. Ил тод байдал, хариуцлагыг төсвийн хүрээнд илүү сайн хангаж чадна

Монгол Улс төсвийн нэгдсэн удирдлагын хүрээнд “Шилэн данс”-ын хууль, Сангийн яамны хяналтын тогтолцоог хэрэгжүүлдэг. Гадаадын тусламж төсөвт шингэсэн үед:

• Санхүүжилтийн эх үүсвэр, зарцуулалт ил тод байна
• Парламентын хяналт дор батлагдаж, олон нийтийн хяналтад орно
• Хариуцлага тооцох боломж нэмэгдэнэ

3. Зээлийн тогтвортой байдлыг нэгдсэн байдлаар удирдах боломж

Төсөвт тусгагдсан зээлийг Засгийн газар өрийн удирдлагын бодлогын хүрээнд нэгтгэн төлөвлөж, өрийн харьцаа, эрсдэл, хуваарилалтыг оновчтой хянах боломжтой. Харин тусгаарласан сангууд олон төрлийн “нуугдмал өр” үүсгэх магадлалтай.

4. Олон улсын доноруудын итгэлийг хадгалах

Донорууд төсвийн нэгдсэн, хариуцлагатай тогтолцоонд суурилсан хэрэгжилтийг илүүд үздэг. Хэрэв төсвөөс тусгаарлагдсан, хяналт сул бүтэцтэй нэгжүүдэд хөрөнгө шилжүүлбэл дараах сөрөг үр дагавар гарч болзошгүй:

• Хандивлагчид итгэл алдаж, буцалтгүй тусламж багасна
• Зээлийн нөхцөл чангарна, баталгаажуулалт нэмэгдэнэ

5. Тусгай сангуудын сул талуудаас зайлсхийх

Хөгжиж буй олон оронд “тусгаарласан сан”-гууд нь дараах хүндрэлүүдтэй тулгарч ирсэн:

• Төсөвтэй уялдахгүй, давхардсан хөрөнгө оруулалт
• Хэт төвлөрсөн шийдвэр гаргалт
• Авлига, үр дүнгүй зарцуулалт

Гадаадын зээл, тусламжийг Монголын төсвийн бүрэлдэхүүн дотор зорилтот бүтэцтэй, ил тод байдлыг бүрэн хангах зарчмаар тусгах нь төсвийн сахилга, өрийн удирдлага, олон улсын итгэл, хөгжлийн үр өгөөжийг зэрэг хангах хамгийн тэнцвэртэй шийдэл юм.