Усыг зүй зохистой, алдагдалгүй хэрэглэхийн нэг үндэс нь усны хэрэглээг тоолуураар тооцох, хянах явдал байдаг. Тиймээс Улаанбаатар хотын Ус сувгийн удирдах газар, Булган, Дундговь,  Дорноговь, Хэнтий зэрэг аймгуудын байгууллага аж ахуйн нэгжүүд тоолууржуулалтад хамрагдсан бөгөөд нийт өрхийн 36,4 хувь буюу 42041 өрх усны хэрэглээгээ тоолуураар тооцож байна. Улаанбаатар хотын Ус сувгийн удирдах газраас хэрэглэгчдийн тоолуурын ажиллагааг тогтмол хянах “WATNET” системийг орон сууцны удирдах газрын харъяа ус дулаан дамжуулах төвүүдэд суурилуулан хэрэгжүүлсэн нь усны нөөцийг нэмэгдүүлэх, үргүй зарцуулалтыг бууруулахад дэвшил гарчээ. Усыг хэмнэлттэй хэрэглэх зайлшгүй шаардлага тулгарч байгаа тул Засгийн газрын хэрэгжүүлэгч агентлаг- Газрын харилцаа, барилга, геодези, зураг зүйн газраас энэ оныг нийтийн аж ахуйн салбарын хэмжээнд “Ус хэмнэлтийн жил” болгож зарлаж байгаа аж.

20 гаруй жилийн өмнө Сэлбэ гол цэлэлзэн урсдаг байлаа. Бараг одоогийн Туул голын хэмжээтэй адил ба хүмүүс Сэлбэ голд шумбадаг байснаа дурсдаг. Гэтэл одоо ямар байна. Бараг л усгүй болчихсон. Зөвхөн зуны улиралд хүчтэй бороо орсон үед л гол урсах ба “үхмэл гол” гэж хэлэхээр болжээ. Хэн Сэлбэ голын усыг уучихсан вэ Гэр хороололд хүмүүс олноор амьдрах болсноор Сэлбэ гол ширгэсэн гэж ярьцгаадаг. Телевиз радиогоор ч гэсэн ийнхүү нэвтрүүлдэг. Тодорхой хэмжээний нөлөөлөл байгааг үгүйсгэхгүй ээ. Гэвч! гэр хорооллын хүмүүс л Сэлбэ голыг үгүй хийчихлээ гэж үү дээ? Нээрэн үнэхээр тийм болов уу! Энэ бол худлаа! Улаанбаатар хотын гүний ус газар доор газрын гүний усны судлаар холбогдсон байдаг. Гүний усыг хэтэрхий их хэрэглэсэнээр газар дээрх усны түвшин багасдаг. Сэлбэ голын ус нь энд тэндхийн газрын гүний усыг төвлөрүүлсэн байдаг учир газрын гүний ус багасах тусам Сэлбэ голын ус ч багасдаг байна. Газрын гүний усыг хэн хэрэглэж байна вэ ? Гэр хорооллын хүмүүс байхаа Гэр хороолол нь 1 өдөрт 5000 тн гүний ус хэрэглэдэг боловч (гэр хорооллын 1 өдрийн усны хэрэглээний нийт хэмжээ 50000 тн ба түүний 90 хувийг Гачууртын Туул голын уснаас эх авдаг ус дамжуулах хоолойний ус буюу бидний хэлж заншсанаар крантны ус эзэлдэг ба гэр хорооллынхний усны нийт хэрэглээний зөвхөн 10 хувь буюу 5000 тн л гүний ус юм) Харин цахилгаан станц (турбин “хөдөлгүүр” –ийг хөргөх зорилгоор гүний усыг их хэмжээгээр/50000тн/ хэрэглэдэг. Тийм учраас гадаад улс орнуудад цахилгаан станцыг далайн ойролцоо барьж байгуулан далайн усыг ашигладаг. Мөн түүнчлэн нүүрс шатааж түүнээс үүсэх үнсийг нь асгах зориулалтаар маш их хэмжээний усыг хэрэглэдэг. Энэ мэтээр цахилгаан станц нь гүний усыг төсөөлөхийн аргагүй их хэрэглэдэг тул MCS компанийн Өмнөговь аймагт байгуулсан цахилгаан станцыг усаар биш агаараар турбин хөдөлгүүрээ хөргөх системийг нэвтрүүлжээ. Говьд усны асуудал хүнд болохоор л тэгсэн хэрэг. Харин Улаанбаатарт усыг цахилгаан станцад хэдэн зуу хэдэн 1000н тн–р нь залгиулаад байж болно гэж үү? Ус чандмань эрдэнэ шүү дээ. 1 өдөрт гүний усыг хир орчим хэрэглэж байгаа бол? 50000 тн. Гэр хорооллын усны хэрэглээнээс 10 дахин их. Тиймээс Сэлбэ голыг хэн уусан нь нь тодорхой байгаа биз. Улаанбаатар хот шиг хуурайшил ихтэй, хүн ам ихээр оршин суудаг орчинд цахилгаан станц баривал гүний ус ширгэчихнэ. Энэ тухай Улаанбаатар хотын оршин суугчдад яагаад телевиз радиогоор мэдээлэл хүргэхгүй байгаа юм бэ? Гүний усны асуудлыг хөндөж байгаа нь тун зүйтэй хэрэг. Гэвч энд бас хэг зүйлийг огт дурсалгүй орхичихсон байна. Яагаад цахилгаан станцын үйл ажиллагаа нь гүний ус, агаарын бохирдол гэсэн тулгамдсан асуудлуудын учир шалтгаантай шууд хамааралтай мөртлөө энэ талаархи ямарч мэдээлэл дээр яригддаггүйг нь ойлгохгүй байна. Улаанбаатарын 3 цахилгаан станц өдөрт гүний усыг хэр хэмжээтэйгээр ашиглаж байгааг хичнээн хүн мэддэгийг нь мэдэхгүй юм. Турбин хөдөлгүүрийг ажиллуулах мөн шатаасан нүүрсний үнсийг зайлуулахын тулд 1 өдөрт 50000 тн гүний ус хэрэглэдэг. Энэ нь Улаанбаатарын нийт гэр хорооллын хэрэглэж буй гүний уснаас 3 дахин их гэсэн үг. Түүнчлэн цахилгаан станцаас гарч буй үнс нурамнаас хөрсөнд шингэх хэмжээлшгүй хортой бодис нь хар тугалга, мөнгөн ус юм. Цахилгаан станцын үнс нурам хаядаг газар нь Сүхбаатарын талбайгаас ойролцоогоор 30 дахин том гээд боддоо. google-с газрын зурагнаас харахын бол тодорхой харагдана. түүнчлэн станцад нүүрс нөөцлөх газар байдаг нь сүхбаатарын талбайгаас 5 дахин том. тэр ч гэсэн гүний ус болон хөрсний бохирдолд ихээхэн хувь нэмрээ оруулж байгаа. Монголын хүн амын тал хувь нь амьдарч буй Улаанбаатарыг цаашид хүн амьдарч болохоор газар байлгая гэвэл гэр хороолол, уул уурхайг ярихын хажуугаар хот доторхи цахилгаан станцынбайгаль орчин, хүний эрүүл мэндэд үзүүлэх хор уршгийн талаар ярихгүй байж яавч болохгүй. Гэр хорооллын жорлон, муу усны нүх гүний ус, хөрсийг бохирдуулж байгаа нь ойлгомжтой. Шийдэх арга нь ч амархан. Даанч манай төр засгаас гэр хороололд тулгамдаад байгаа асуудлыг зөвөөр шийдэхийн оронд ард түмний эмзэг байдлаар нь тохуурхан бизнес төдий юм санаачлаад түүнийг нь мэдээллийн хэрэгслүүд хөөргөж дэвэргээд байдаг нь харамсалтай. Ер нь бол гэр хорооллыг орон сууцтай адилхан боловсон 00 ашиглуулж тэгээд бохирдлыг цэвэршүүлэх төхөөрөмж, хоолой суурилуулан ашиглавал болох юм. Гэр хорооллын хүмүүс ч орон суучны хүмүүс ч адилхан монголын ард түмэн шүүдээ. Тиймээс хэрвээ орон сууцанд ус дамжуулах хоолой, боловсон 00 байгаа л бол гэр хороололд ч бас байх ёстой. Төрөөс ард иргэддээ адилхан амьдрах таатай орчин нөхцөл бүрдүүлэхэд хөрөнгө мөнгө зарцуулах ёстой. Үүнийг ойлгоход хялбар болгох үүднээс нэг зүйлийг хэлье. Өнөөдөр Улаанбаатарт байгаа түүх соёлын өв, дурсгалт зүйлс эвдлэгдэн сүйтгэгдээд хэтэрхий өрөвдөлтэй дүр зурагтай болоод байна. Чойжин ламын музей, зайсан толгой гээд бүгд л төмөр бетонин барилгаар хавчигдсан газар болжээ. Эх зохиолч Нацагдоржийн хөшөөний ойролцоох газар ч хэдий нь зарагджээ. Иймэрхүү байдлаар түүх соёлын өвөө устгаад байвал эцэст нь монгол хүн өөрийгөө үгүй хийж байгаа хэрэг. Мэдээллийн хэрэгслүүд ард түмний нэгээхэн хэсэг болох гэр хорооллын хүмүүсийг яг л хөдөө хээрээс төөрч будилаад ирсэн мал адгуус мэтээр бүгд л гэр хорооллынхоны хариуцлага юм шиг муучилаад байхаар гэр хороолол гэж нэг хэсэг тусдаа эрх ашигтай хүмүүс орон сууцныхон гэж бас нэг хэсэг өөр эрх ашгийн төлөөх хүмүүс болж хувираад байна. Орон сууцанд цэвэр бохирын шугам байгаа л бол гэр хороололд ч байх ёстой. Төр ард түмнээ ялгаж гадүүрхалгүй яг адилхан амьдрах орчныг бүрдүүлэхийн тулд ажиллах ёстой гэдэг талаас нь ярихгүй байгаа нь монгол хүмүүсийн дундын өмч, нийт түмний өв соёл гэж юу болох, түүнийгээ хэрхэн нэгдэж хамгаалах, ямар зүйлийг эсэргүүцэж, юуны талд зогсох ёстойгоо ард түмэн ойлгохгүйд хүргээд байна. 1960аад оны үед Америкид арьс өнгөөх ялгаварлах үзэл байсан ч тухайн үед ялгаварлагдан гадуурхагдаад байсан хар арьстнуудын гэрт ч халуун хүйтэн ус боловсон 00 хэрэглүүлж байсан. Учир нь энэ бол амьд хүний зайлшгүй хэрэгцээ бөгөөд ус агааргүй бол үхэхтэй адил гэсэн үг. Тиймээс л тэгтлээ гадуурхагдан үзэн ядуулж байсан хар арьстнуудад хүртэл төрөөс нь аятай амьдрах нөхцөлийг нь бүрдүүлж өгсөн хэрэг.

Сэлбэ голын ус яагаад ширгэчихэв 20 гаруй жилийн өмнө Сэлбэ гол цэлэлзэн урсдаг байлаа. Бараг одоогийн Туул голын хэмжээтэй адил ба хүмүүс Сэлбэ голд шумбадаг байснаа дурсдаг. Гэтэл одоо ямар байна. Бараг л усгүй болчихсон. Зөвхөн зуны улиралд хүчтэй бороо орсон үед л гол урсах ба “үхмэл гол” гэж хэлэхээр болжээ. Хэн Сэлбэ голын усыг уучихсан вэ Гэр хороололд хүмүүс олноор амьдрах болсноор Сэлбэ гол ширгэсэн гэж ярьцгаадаг. Телевиз радиогоор ч гэсэн ийнхүү нэвтрүүлдэг. Тодорхой хэмжээний нөлөөлөл байгааг үгүйсгэхгүй ээ. Гэвч! гэр хорооллын хүмүүс л Сэлбэ голыг үгүй хийчихлээ гэж үү дээ? Нээрэн үнэхээр тийм болов уу! Энэ бол худлаа! Улаанбаатар хотын гүний ус газар доор газрын гүний усны судлаар холбогдсон байдаг. Гүний усыг хэтэрхий их хэрэглэсэнээр газар дээрх усны түвшин багасдаг. Сэлбэ голын ус нь энд тэндхийн газрын гүний усыг төвлөрүүлсэн байдаг учир газрын гүний ус багасах тусам Сэлбэ голын ус ч багасдаг байна. Газрын гүний усыг хэн хэрэглэж байна вэ ? Гэр хорооллын хүмүүс байхаа Гэр хороолол нь 1 өдөрт 5000 тн гүний ус хэрэглэдэг боловч (гэр хорооллын 1 өдрийн усны хэрэглээний нийт хэмжээ 50000 тн ба түүний 90 хувийг Гачууртын Туул голын уснаас эх авдаг ус дамжуулах хоолойний ус буюу бидний хэлж заншсанаар крантны ус эзэлдэг ба гэр хорооллынхний усны нийт хэрэглээний зөвхөн 10 хувь буюу 5000 тн л гүний ус юм) Харин цахилгаан станц (турбин “хөдөлгүүр” –ийг хөргөх зорилгоор гүний усыг их хэмжээгээр/50000тн/ хэрэглэдэг. Тийм учраас гадаад улс орнуудад цахилгаан станцыг далайн ойролцоо барьж байгуулан далайн усыг ашигладаг. Мөн түүнчлэн нүүрс шатааж түүнээс үүсэх үнсийг нь асгах зориулалтаар маш их хэмжээний усыг хэрэглэдэг. Энэ мэтээр цахилгаан станц нь гүний усыг төсөөлөхийн аргагүй их хэрэглэдэг тул MCS компанийн Өмнөговь аймагт байгуулсан цахилгаан станцыг усаар биш агаараар турбин хөдөлгүүрээ хөргөх системийг нэвтрүүлжээ. Говьд усны асуудал хүнд болохоор л тэгсэн хэрэг. Харин Улаанбаатарт усыг цахилгаан станцад хэдэн зуу хэдэн 1000н тн–р нь залгиулаад байж болно гэж үү? Ус чандмань эрдэнэ шүү дээ. 1 өдөрт гүний усыг хир орчим хэрэглэж байгаа бол? 50000 тн. Гэр хорооллын усны хэрэглээнээс 10 дахин их. Тиймээс Сэлбэ голыг хэн уусан нь нь тодорхой байгаа биз. Улаанбаатар хот шиг хуурайшил ихтэй, хүн ам ихээр оршин суудаг орчинд цахилгаан станц баривал гүний ус ширгэчихнэ. Энэ тухай Улаанбаатар хотын оршин суугчдад яагаад телевиз радиогоор мэдээлэл хүргэхгүй байгаа юм бэ? Гүний усны асуудлыг хөндөж байгаа нь тун зүйтэй хэрэг. Гэвч энд бас хэг зүйлийг огт дурсалгүй орхичихсон байна. Яагаад цахилгаан станцын үйл ажиллагаа нь гүний ус, агаарын бохирдол гэсэн тулгамдсан асуудлуудын учир шалтгаантай шууд хамааралтай мөртлөө энэ талаархи ямарч мэдээлэл дээр яригддаггүйг нь ойлгохгүй байна. Улаанбаатарын 3 цахилгаан станц өдөрт гүний усыг хэр хэмжээтэйгээр ашиглаж байгааг хичнээн хүн мэддэгийг нь мэдэхгүй юм. Турбин хөдөлгүүрийг ажиллуулах мөн шатаасан нүүрсний үнсийг зайлуулахын тулд 1 өдөрт 50000 тн гүний ус хэрэглэдэг. Энэ нь Улаанбаатарын нийт гэр хорооллын хэрэглэж буй гүний уснаас 3 дахин их гэсэн үг. Түүнчлэн цахилгаан станцаас гарч буй үнс нурамнаас хөрсөнд шингэх хэмжээлшгүй хортой бодис нь хар тугалга, мөнгөн ус юм. Цахилгаан станцын үнс нурам хаядаг газар нь Сүхбаатарын талбайгаас ойролцоогоор 30 дахин том гээд боддоо. google-с газрын зурагнаас харахын бол тодорхой харагдана. түүнчлэн станцад нүүрс нөөцлөх газар байдаг нь сүхбаатарын талбайгаас 5 дахин том. тэр ч гэсэн гүний ус болон хөрсний бохирдолд ихээхэн хувь нэмрээ оруулж байгаа. Монголын хүн амын тал хувь нь амьдарч буй Улаанбаатарыг цаашид хүн амьдарч болохоор газар байлгая гэвэл гэр хороолол, уул уурхайг ярихын хажуугаар хот доторхи цахилгаан станцынбайгаль орчин, хүний эрүүл мэндэд үзүүлэх хор уршгийн талаар ярихгүй байж яавч болохгүй. Гэр хорооллын жорлон, муу усны нүх гүний ус, хөрсийг бохирдуулж байгаа нь ойлгомжтой. Шийдэх арга нь ч амархан. Даанч манай төр засгаас гэр хороололд тулгамдаад байгаа асуудлыг зөвөөр шийдэхийн оронд ард түмний эмзэг байдлаар нь тохуурхан бизнес төдий юм санаачлаад түүнийг нь мэдээллийн хэрэгслүүд хөөргөж дэвэргээд байдаг нь харамсалтай. Ер нь бол гэр хорооллыг орон сууцтай адилхан боловсон 00 ашиглуулж тэгээд бохирдлыг цэвэршүүлэх төхөөрөмж, хоолой суурилуулан ашиглавал болох юм. Гэр хорооллын хүмүүс ч орон суучны хүмүүс ч адилхан монголын ард түмэн шүүдээ. Тиймээс хэрвээ орон сууцанд ус дамжуулах хоолой, боловсон 00 байгаа л бол гэр хороололд ч бас байх ёстой. Төрөөс ард иргэддээ адилхан амьдрах таатай орчин нөхцөл бүрдүүлэхэд хөрөнгө мөнгө зарцуулах ёстой. Үүнийг ойлгоход хялбар болгох үүднээс нэг зүйлийг хэлье. Өнөөдөр Улаанбаатарт байгаа түүх соёлын өв, дурсгалт зүйлс эвдлэгдэн сүйтгэгдээд хэтэрхий өрөвдөлтэй дүр зурагтай болоод байна. Чойжин ламын музей, зайсан толгой гээд бүгд л төмөр бетонин барилгаар хавчигдсан газар болжээ. Эх зохиолч Нацагдоржийн хөшөөний ойролцоох газар ч хэдий нь зарагджээ. Иймэрхүү байдлаар түүх соёлын өвөө устгаад байвал эцэст нь монгол хүн өөрийгөө үгүй хийж байгаа хэрэг. Мэдээллийн хэрэгслүүд ард түмний нэгээхэн хэсэг болох гэр хорооллын хүмүүсийг яг л хөдөө хээрээс төөрч будилаад ирсэн мал адгуус мэтээр бүгд л гэр хорооллынхоны хариуцлага юм шиг муучилаад байхаар гэр хороолол гэж нэг хэсэг тусдаа эрх ашигтай хүмүүс орон сууцныхон гэж бас нэг хэсэг өөр эрх ашгийн төлөөх хүмүүс болж хувираад байна. Орон сууцанд цэвэр бохирын шугам байгаа л бол гэр хороололд ч байх ёстой. Төр ард түмнээ ялгаж гадүүрхалгүй яг адилхан амьдрах орчныг бүрдүүлэхийн тулд ажиллах ёстой гэдэг талаас нь ярихгүй байгаа нь монгол хүмүүсийн дундын өмч, нийт түмний өв соёл гэж юу болох, түүнийгээ хэрхэн нэгдэж хамгаалах, ямар зүйлийг эсэргүүцэж, юуны талд зогсох ёстойгоо ард түмэн ойлгохгүйд хүргээд байна. 1960аад оны үед Америкид арьс өнгөөх ялгаварлах үзэл байсан ч тухайн үед ялгаварлагдан гадуурхагдаад байсан хар арьстнуудын гэрт ч халуун хүйтэн ус боловсон 00 хэрэглүүлж байсан. Учир нь энэ бол амьд хүний зайлшгүй хэрэгцээ бөгөөд ус агааргүй бол үхэхтэй адил гэсэн үг. Тиймээс л тэгтлээ гадуурхагдан үзэн ядуулж байсан хар арьстнуудад хүртэл төрөөс нь аятай амьдрах нөхцөлийг нь бүрдүүлж өгсөн хэрэг.