Хүн бүр бие биенээсээ хамаардаг глобалчилагдсан дэлхийд Хятадын эдийн засаг бидэнд маш их нөлөөтэй. 2008 оны глобал хямралыг Хятад торгоож, авралын элчийн хажууд байрлалтайгаараа бид гайгүй өнгөрсөн. Гэтэл 2012 онд Хятадаас хямрал эхлэх том эрсдэл бий боллоо. Энэ тохиолдолд дүр зураг огцом өөрчлөгдөнө. Ямар ч эргэлзээгүйгээр Хятадын өсөлт удааширч байна (график 1). Яг одоогийн байдлаар Хятадын эдийн засгийн өсөлт сүүлийн 13 жилийн хамгийн доод түвшиндээ хүрсэн. Гэтэл хэдхэн хоногийн өмнө гарсан Хятадын Үйлдвэрлэлийн Индекс (PMI) Хятадын үйлдвэрлэл буурч байгааг харуулав. Өсөлт удааширна гэдэг нэг хэрэг харин бууралт эхлэнэ гэдэг бол аюулын харанга. Тийм учраас энэ товчхон судлагаа, зөвлөмжийг бичлээ. Европын эдийн засаг сайнгүй, Америкийн эдийн засаг мөн л онцын өсөлтгүй байгаа энэ үед дэлхийг гол авч явж байгаа эдийн засаг бол яах аргагүй Хятадын эдийн засаг мөн. Монголчууд бид ялангуяа Хятадын эдийн засгийн байр байдлыг маш анхааралтай ажиглах ёстой. Учир нь Монголын эдийн засаг бүхэлдээ Хятадаас хамаарч байна. (2) Сүүлийн саруудад нүүрсний тээвэр зогсонги байдалд орсоноос болж экспортын өсөлт тун удахгүй сөрөг утгатай болох хандлагатай байна. 2012 оны төгсгөл хүндхэн болж магадгүй боллоо. Эх сурвалж Монголбанк. Хэрэв Хятадын эдийн засаг хямарч эхэлбэл Монголын эдийн засаг ердөө ирэх 6 сарын дотор гүнзгий хямралд орох аюулын дохионууд эхнээсээ ажиглагдаж эхэллээ. Энэ өвөл Монголын барилгын компаниуд хүндхэн цохилтонд орно гэсэн таамаглалыг UMC Alpha компанийн аналистууд хийсэн байна. Улмаар 2008-2009 онтой төстэй буюу барилгын секторт олгосон банкны зээл эргэж төлөгдөхгүйд хүрэх эрсдэл бий болно. Хятадын эдийн засгийн байдал Хятадын үйлдвэрлэлийн индекс бол хувийн сектороос бэлтгэж үйлдвэрлэлийн эрүүл мэндийг харуулдаг маш чухал эдийн засгийн индикатор билээ. Хятад шиг нэг намын засаглалтай орны хувьд олон эдийн засагч нар төрөөс эрхлэн гаргадаг статистикууд бодитой эсэх асуудлыг хөндөж тавьдаг. Индексийг задлаж үзвэл экспортын эрэлт буурч, ажлын байрны цомхотгол эхэлж байгаа дүр зураг харагдаж байна. Хятадын зүгээс авч байгаа мэдээллээр, тэдний экспортын боомт хотуудын агуулахууд зарагдаагүй бараа материалаар дүүрээд байна. Шанхай, Шенжений хөрөнгийн зах бүхэлдээ унаж байгаа нь их санаа зовоож байгаа юм. Энэтхэг, Бразил гэх мэтийн орнууд, мөн хөгжилтэй орнуудын хувьцааны зах зээл харьцангуй өсөлттэй байхад Хятадын зах сүүлийн 12 сард 17 хувиар унаад байна. Хятадын үйлдвэрлэлийн компаниудын ашиг буурч байгаа мэдээлэл ирж байна. 2012 оны 8-р сарын 30-нд Хятадын 4 том банкны нэг болох Bank of China хагас жилийн санхүүгийн тайлангаа зарласан. Тэндээс үзэхэд эдний муу зээлийн хэмжээ ялимгүй буурсан боловч хугацаа хэтэрсэн зээлийн хэмжээ 17 хувиар өссөн байна. Өөрөөр хэлбэл энэ хугацаа хэтрээд байгаа зээлүүд ирээдүйд муу зээл болох магадлалтай гэсэн үг. Хятадын хөрөнгийн зах дахь гадаадын хөрөнгө оруулалт харьцангуй бага, гэтэл юуны учир Хятадууд өөрсдөө хувьцааг ихээр зарж, үнийг нь унагах болов? 2001 оны дундуур Хятад инфляци огцом өсч 6.5 хувьд хүрч дэлхийг цочоосон. Дэлхийн хоёрдох том эдийн засгийн хувьд энэ бол аюулын дохио. (Хэдийгээр Монголд ихэвчлэн хоёр оронтой тоонд байж дассан ч гэсэн). Үүний дагуу Хятадын төв банк бодлогын хүүгээ өсгөж, (график 4) ямартай ч инфляцийг хазаарласан мэт статистикаас харагддаг. Гэхдээ Хятадаас бараа бүтээгдэхүүн оруулж ирдэг Монголын импортлогч нараас асуухад үнийн өсөлт дор хаяж 10 гаруй хувьтай байгаа гэсэн мэдээллийг өнгөрсөн оноос хойш өгч байгаа. Мөн хаана ч статистик гардаггүй нэг үзүүлэлт бол Хятадаас хөрөнгө гадагшлах үйл явц юм. Өнгөрсөн жилийн “зээлийн хар захын” скандалаас хойш хэд хэдэн Хятадын тэрбумтнууд ор сураггүй алга болсон. Сүүлийн үеийн Bo Xilai-н хэрэг явдал, зарим тэрбумтнуудыг татварын хэргээр хүнд ял өгч шоронд хорьсон (Gome) зэрэг нь Хятадын хөрөнгөтнүүд мөнгөө гадаадад гаргахад хүргэсэн байж болзошгүй. Үүний үр нөлөөг бид сүүлийн жилүүдийн Ванкувер, Нью Йорк, Лондон хотуудын үл хөдлөх хөрөнгийн үнийн өсөлтөөс харж болно. Хятадын хэт үйлдвэрлэл ба эдийн засгийн төлөв Хятад улс эрэлтээс давуулан үйлдвэрлэсэн талаар сая дурьдлаа. Хэрэв үйлдвэрүүд бүтээгдэхүүн борлогдохгүй байгаагаас болж зогсвол яваандаа ажиллах хүчнээ цомхотгож эхэлнэ. Ажилгүйдэл нэмэгдэнэ. Хүн амын орлого багасна. Эргээд үйлдвэрлэлийн бус, үйлчилгээний секторууд цохилтонд орж эхэлнэ. Энэ секторуудад ч гэсэн цомхотгол эхэлнэ. Ингээд эдийн засгийн унасан спирал эхлэх болно. Монголын хэт хамаарал Монголын эдийн засаг экспорт, импортын хувьд Хятадын эдийн засгаас хэт хамааралтай тухай бид дээр үеэс ярьж ирсэн. Гэтэл харин сүүлийн жилүүдэд энэ хамаарал улам бүр нэмэгдэж одоогийн байдлаар нийт экспортын 94 хувь, нийт импортын 31 хувьд тус тус хүрээд байна. Нийлүүлэлтийн суваг талаас нь авч үзвэл манай гол экспортын нэрийн бүтээгдэхүүнүүд болох коксжих нүүрс, зэс, ноолуур нь үйлдвэрлэлийн үндсэн түүхий эд болон ашиглагддаг. Гэтэл манай түүхий эдийг ашиглан үйлдвэрлэгдсэн эцсийн бүтээгдэхүүнүүд Хятадын боомтуудын агуулахыг дүүргэж байгаа нь муу мэдээ юм. Эрсдлээс зайлсхийх арга зам буюу бүтээн байгуулалт Оюу Толгой хэвийн ажиллагаагаа эхлүүлэхийн тулд Хятадаас эрчим хүч импортлоно. Үүндээ зориулж жил бүр 100-200 тэрбум төгрөг төлөх болов уу гэж бодож байна. Гэтэл энэ мөнгө бол манай эдийн засгийн хувьд ихээхэн хэмжээний мөнгө. Нүүрсний ордуудаа түшиглээд өнөөдрийг хүртэл цахилгаан станц бариагүй л байна. Яг одоогийн байдлаар хотын төвд, тухайлбал Сөүлийн гудамжинд баригдаж байгаа барилга дээр бүхэлдээ Хятад ажилчид ажиллаж байна. Хөдөөгүүр уул уурхайн компаниуд, замын ажил дээр ч мөн ойролцоогоор 70/30 гэсэн харьцаагаар гадаад ажилчид түлхүү ажиллаж байна. Хөгжлийн банкинд байгаа 500 сая төгрөгөөр хөрөнгө оруулалт хийх гэхээр нэг ч ТЭЗҮ (техник эдийн засгийн үндэслэл, бизнес төлөвлөгөө) байхгүй, түүнээс нь болж мөнгө сул хэвтээд өдөрт 100 гаруй сая төгрөгийн хүүгийн зардал гарч байгаа тухай мэдээ бий. Энэ бүхэн нь ганцхан зүйлийг л нотлон харуулж байгаа хэрэг юм. Бид өнгөрсөн хугацаанд мэргэжлийн боловсон хүчин бэлтгэх, зам харгуй татах, цахилгаан станц барих тал дээр үнэхээр гар татаж, зөвхөн урсгал зардал санхүүжүүлэх, ард иргэдэд бэлэн мөнгө тараах төдийхнээр эдийн засгаа аргацааж ирлээ. Хэрэв Хятадад хямрал жинхэнэ ёсоор нүүрлэж эхэлвэл, манай урсгал зардал дээр суурилсан (үр дүнд нь инфляци яаж галзуурдагийг бид гэрчилсэн) хэврэг эдийн засаг хүнд цохилтонд орно. Үүнээс хамгаалах арга зам байна. 1. Дэд бүтцийг, тухайлбал боловсрол, эрүүл мэнд, цахилгаан, дулаан, зам, санхүүгийн зах зэрэг дэд бүтцүүдийг шийдвэрлэснээс уул уурхайн салбараас орж ирж байгаа нэг төгрөг бүр хэдэн арав дахин өртөг нэмэгдэх болохыг ойлгох. Өөрөөр хэлбэл үнэн хэрэгтээ Монгол улс тухайн уурхайн хувьд илүү их хувь эзэмших нь биш харин илүү их өртөг нэмэгдүүлж, эдийн засагтаа үр ашгийг нь наах нь илүү чухал болоод байна. 2. Бид олон улсад байдал муудахаас урьтаж багаар бодоход 1 тэрбум, болж өгвөл 2 тэрбум доллартай тэнцэх зээлийг евробонд гаргах замаар татах. Хэрэв боломж байвал энэ бондын тодорхой хэсгийг нь төгрөгөөр гаргахаар чармайх хэрэгтэй. Үүнтэй зэрэгцүүлээд маш яаралтай боловсрол, эрүүл мэнд, цахилгаан, тээвэр гэх мэт дэд бүтцүүдийн ТЭЗҮ, мастер төлөвлөгөөг эцэслэх. 3. Хятадын эдийн засгийн хямралаас болж ажилгүй болсон (болж магадгүй?) хэдэн мянган ажилчид, тасарсан төсвийн орлого, экспортын орлого, компаниудын ашгийг дэд бүтцийн бүтээн байгуулалт руу шилжүүлэх. 4. Ийм байдлаар Хятадын эдийн засаг эргэн сэргэх хүртэл эдийн засгийг үрэгдүүлэлгүй хүлээх боломжтой. Эрсдлийн магадлал хийгээд Хятадаас авах сөрөг арга хэмжээ Хятадын засаг эдийн засгийн хямралтай тэмцэхэд богино хугацаанд аль ч өндөр хөгжилтэй засгийн газартай харьцуулахад илүү их “зэвсэглэлтэй”. Хятадын аварга том засгийн газар нь маш харьцангуй хурдан шийдвэр гаргадаг, энэ шийдвэр нь доод талын нэгж хүртэл бүтээмж өндөртэйгээр хэрэгжиж чаддаг нь 2008 оны хямралын үеэр нотлогдсон. Үүний нотлогоо нь гэвэл яг одоо Хятадын ерөнхий сайд экспорт төвлөрсөн мужуудад зочилж нөхцөл байдалтай өөрийн биеэр, газар дээр нь танилцаж байна. Үйлдвэрлэлийн индекс муу гарсан өдөр буюу 8-р сарын 24-ний өдөр Хятадын төв банкаас эдийн засагтаа нэг өдөрт 22 тэрбум доллартай тэнцэх валют нийлүүлсэн байх жишээтэй. Хятад цаашид эдийн засагтаа нэмж хөрөнгө оруулалт хийх болно, бүхий л арга хэмжээг авах байх. Гэхдээ Грекүүд шиг хоорондоо маргалдаж хугацаа алдахгүй нь ойлгомжтой. Хятадын эрх баригч нар ямартай ч итгэлийг сэргээх ажлаа эхэлчихсэн байгаа нь харагдаж байна. Одоо зах зээл дээр мөнгө нийлүүлж, төрийн бодлоготойгоор бүтээн байгуулалт хийж эхэлнэ. Хэрэв банкуудын зээл муудаж эхэлбэл төрөөс банкуудад нэмэлт санхүүжилт олгоно, зарим тохиолдолд төр муу зээлүүдийг нь худалдан авч ч магадгүй (quantitative easing гэж үүнийгээ нэрлэж байгаа). Эх сурвалж: Тоо баримтуудыг Хятадын статистикийн хороо, Монголбанк, Олон улсын валютын сангаас авав. Ө.Ганзориг