Энэ өдрийн мэнд Манайхаан. Нийтлэлээрээ уулзаагүй удлаа. Өнөө муу бөөр дахиад өвдлөө. Өөрийгөө болон нөгөө муу өвөөг үзүүлж эмнэлгээр хэд хоног явлаа даа. Тэгээд эмнэлэгт хэвтэх л болж таарлаа. Тайлангаа тавихад Юм Үз- ийн илгээсэн тавин долларыг банкнаас авч өвөөд өглөө. Тэгээд шууд халдвартын эмнэлэг рүү аваачиж өглөө. Харин өвөө маань эмнэлэгт очсон хойноо айсан уу, яасан хэвтмээргүй байна гэлээ. Тэгээд бид удтал хэлэлцсэний эцэст эм тариаг нь бичүүлж аваад гэрт эмчилгээг нь хийхээр болов. Тэрнээс хойш нэг очсон. Овоо л дээрдсэн харагдаж байна лээ. Юм Үз болон бусад уншигч нартаа өвөө эмээ хоёрын чин сэтгэлийн талархлыг хүргэх нь зөв байх. Та бүхний дамжуулсан үг зөвлөгөө сэтгэлийн дэмийг сонсож манай хоёр үнэхээр баярлаж магнай тэнийж суусан шүү.

ө

Ингээд ээлжит тэмдэглэлээ хүргэе. Элдэв зураг гэдэг энд байнаа байна.

ыыыы

1.       Залуухан  эмээ

а

1-р хорооллоос суусан эмээ их хөөрхөн юм ярилаа. Эмээгийн өөрийх нь ээж эх орны дайны жил амьдарч байсан бол буурай эмээ нь гамингийн гарт баригдаж олзлогдож явсан гэнэ.

Э- ... Харин би 3 төрийн нүүр үзлээ дээ

Х- Социализм нэг нь, Ардчилал нөгөө нь ямар төр вэ эмээ минь ?

Э- Энэ одоогийн төрөө, Одоо байгаа энэ нэг замбараагүй чухам юу гэдэг юм. Эд нар ч бас юм үзүүлж байна шүү хүүхээ.

Х- Одоо нэг хамтраад зүгшрэх юм биш үү.

Э-Хцс. Төрөөр тоглож зүггүйттдэг улс их болж. Зоригийг үхсэнээс л хойш энэ ардчилсан хүүхдүүд бүр эвдэрсэн.... Бал даргын үед чинь бас хоосон хонодоггүй байсан шүү. Эмээ нь 6 жоохон хүүхэдтэй ганцаараа өсгөөд ирсэн. Муу өвгөн маань эрт ойчсон. Тэгэхэд цувдай идээд л болоод байдаг байсан. Боорцогийг чинь хэдэн түмпэнгээр хийгээд орон доогуур шидчихнэ. Сайхан л байсан санагддагийн.

Х- Нээрээ л сайхан л байсан даа.

Э- Манайх хөвүүн нь дөрөв. Охин нь хоёр. Өө тэр зун чинь шалдан л гүйлдээд ханиад хүрч байсан юм уу, санадаггүй юм. Одоо энэ ач нар чинь зүгээр би хоцрох бий гэсэн шиг л ханиад салахгүй юм. Юмны чанар нь муудаад тэр байх даа.

Х- Утаанаас л болоод байх шиг байна даа. Танай хань тэгээд юу хийдэг байсан.

Э- Жолооч оо, баатраас нь бусад медаль тэмдэгийг авсан даа.... нэг зун. Манайх чинь нэг  жоохон зуны амбаартай. Тэгсэн нэг өдөр ирсэн нь манай өвгөн бүгчимдээд гээд амбаарынхаа хойд талын булан банзуудыг нь аваад нээх том зай гаргачихсан. Хэдэн хүүхдүүдтэйгээ шаагилдаад сууж байсан нь одоо ч нүдэнд харагдаад байдаг юм, зайлуул. Их цүлх хээгүй эр байсан даа.

Х- Одоо хүүхдүүд том болоод сайхан байгаа биз дээ?

Э- Муу хэлэх юм алга. Хашаандаа бүгдээрээ л  байцгааж байна. Би бага охиноо бараадаад энэ дээр арын энгэрт ирчихээд байгаа юм. Их өгсүүр газар аа. Хөл муудаад алхаж хүчрэхгүй болоод байна. Хааяа нэг гарахаар ингээд таксинд мөнгөө бараад байхын. Хуучин хашаа бол нам газар л даа. Тэнд одоо манай хүүхдүүд бүгд гурван гэрээр байна. Одоо бүүр хашаа ч үгүй болох нь уу яах нь уу.  Нэг дороо байж багтахаа байгаад Том хүү тэр лийзэнг байр авъя гээд хашаа байшингийнхаа бичгийг өгөөд хүнээс мөнгө авчихсан. Нөгөө банк нь тэгсэн журмаа өөрчиллөө гээд байр сууцны зээл өгөхөө больсон гэв үү. Чи тийм юм дуулсан уу ?

Х- Үгүй ээ, өгч байгаа л гэж зурагтаар яриад байгаан. Гэхдээ ер нь өгөхгүй байгаа юм шиг билээ.

Э- Энэ улс төрийнхөн ерөөсөө дандаа худлаа ярина. Манийг тэнэг л гэж боддог байх.

... Ийн улс төрөөр буу халсан эмээ согтуу хүргэнийхээ тухай ярилаа.

Э- Энэ машин одоо  хоногт ямар мөнгө төлөх үү ?

Х- Өдрийн 30 мянга эмээ.

Э- Суух хүн нь олдоод байвал учиртай л юм байна тэ. Ийм такси авахад чинь эхлээд бас барьцаа мөнгө  өгнө байх даа.

Х- Тэгнэ дээ, эмээ минь. Гэхдээ машинаа авахдаа тэр мөнгөө хасаад тооцно шд.

Э- Манай хүргэн гэж нэг ажилгүй бухан бяруу шиг хүн байна аа. Сул толгойлоод архи уугаад

Х- айн ккк

Э- Одоо яахав. Нэг их том толгойтой. Архи уугаад л суух юм. Тэрийг л ийм таксинд оруулмаар байна. Энэ сард миний тэтгэврийн зээлийн хугацаа дуусах юм. Тэгэхээр дахиж зээл аваад энэ таксинд л хүргэнийг оруулъя.

Х- Уудаг бол машин барих осолтой доо

Э- Өө тэрийг одоо тэгж давраахгүй. Тариулж, хануулаад яадгийн нэг аргаар архинаас гаргана.

Нас дээр гарсан ч  айл гэр амьдралыг авч яваа ойрхон ийм нэг дайчин эмээг зөөлөө. Буухад нь би “Эмээ та ингэхэд нас сүүдэр хэд билээ” гэсэнд эмээ бас мөчөөгөө өгөхгүй хошигнон ... аан эмээ нь залуухаан. Тэтгэвэрт гараад аравхан жил болж байна даа” гэлээ.

ы

2.       Хаалганд нүдээ хавчуулсан цэрэг

б

Эртээр орой харьж явтал нэг халмаг эр сууж цэрэг арми ярьж намайг номхон зогсоох шахлаа.

З-Би саяхан нэг дүүгээ эргэж очлоо. Энэ орбитод. Ангийн дарга нь харин зүс таних нугын юм байна. Тэгээд дүүгийн казармд орж баахан томроод кккк. Бараг л жагсаад магсаад гээд.

Х- Чи хаана алба хаасан хөө ?

З- Зүүнбаянд аа

Х- Өө тийм үү, би ч бас тэнд хаасан шд хөө

З- .... Зүүн баян зүгээр нутаг зүлэг ногоо ургадаггүй газар гээд чанга байсан шүү тэ . 80-д онд чинь  дэг бас аймаар байлаа шд. Харин тураал цэрэг бол манай ангид лав байгаагүй шүү.

Хөгийн хөгийн хөдөөний цэргүүд бас байнаа тэ.... Наад орц чинь шүү. Наад брожур чинь намхан тэгээд гараад түр зогсчих хөө. Зүүнбаянгийн хоёр байна жоохон халья л даа хөө. Энд жаахан зогсоход аяндаа хүн гараад ирнэ. Энд чинь бастомчууд их. Гар өргөсөн хүн байнга шд. Хөгшин халангаа ганц тамхи асаагаадхья.

.... Цэрэгт хөгийн юм бас болно оо тэ. Манайд нэг баруун аймгийн өндөр том биетэй бүлтгэр нүдтэй цэрэг байсын. Нэг өдөр халууд / хал цэргүүд / нүдээд. Нэлээн балбуулж байсан чинь ангийн  жижүүр ахмад ороод ирэхгүй юу. Хойно сургууль төгссөн аймаар цэмцгэр. Тэгснээ ханд аваад бид нарыг тайчуулаад үзлэг хийгээд. Зодуулсан цэрэг байвал урагшаа алх гээд. Маниус нам шд. Тэгсэн жагсаалын дээхэн очсоноо” пөөх энэ нөхөр одоо яачихаа вэ...”. Болоод явчихдаг байхгүй. Тэгсэн нөгөө бүлтгэрийн нүд бүлт. Аяганаасаа гарчихсан. Хөх эрээн тентэй зогсож байдаг байхгүй.

Х- Ээ, халууд нь битүү зодоогүй юм уу ?

З- Тонгойлгож байгаад цувраад өшиглөөд байсан. Нэг сурцгүй нь л нүдэнд нь хусчихгүй юу. Тэгээд жагсаал гар гээд. За наад нүд яасан бэ. Хэн цохисон гэдэг байхгүй юу. Халууд өөдөөс хараад жагсчихсан. Манай хүн  байдалд орсноо. ... “Өө би хаалганд хавчуулчихсан юм” гэдэг дээ хахаха. Маниус бас гайхас хийгээд. Тэгсэн өнөөх ахмад чинь жинхэнэ гоё болгоно биз дээ.

“Чи яасан тоглоомтой муу цэрэг вэ. Юунд хавчуулсан гэнээ” гэсэн чинь манай хүн тэр чигтээ тийн хаалганд гэж гүрийгээд ккк.

Х- Тэгээд яасан. Азаартсан уу ?

З- Өө гоё юм болсон. Өнөө ахмад чинь хийгээд. За чи одоо миний нүдэн дээр энэ казармийн хаалганд нөгөө нүдээ хавчуулаад харуулчих. Тэгвэл би чамд орон нутгийн чөлөө өгье. Офицер хүний амлалт шүү, Хаалга руу чиглээд алхаад марш гээд.

Х- Хаха гоё юм болж дээ

З- Тийн. Ооо тэгсэн нөгөө сайхан гар чинь хаалган дээр оччихоод нөгөө нүдээ хавчуулчих санаатай оролдоод байгаа юм чинь ккк . Янзын тэнэг гар байсан шүү ккк.

Одоо өгөөмөр дээр хуучин сэлбэг зараад л сууж байдагийн. Би хааяа очиж он жавыг бас шаналгаж ганц нэг юм хуснаа...  Хоёулаа яах уу, Баянаа дурсаж ганц юм яах юм уу ?

Х- Өө би амжихгүй. Орлого яагаач үгүй л байна.

Миний энэ сэтгэл хөдлөлгүй байдалд урам хугарсан танил маань жоохон барайснаа “ ммм.... За за тэгвэл бууя даа. За тэгвэл Дивизийн сүлд дуугаа нэг дуулчих юм уу” гээд :

“Энх төрийн сүлдээ тэргүүндээ дээдлээд, Их говийн гарнизон алхаж явна аа ... “ гэж миний нэгэн цагт хиймороо сэргээн сонсдог байсан дууг  тун эвлэг аяллаа. Дагаж жоохон аялсан би бас огшиж “ цаг,  11 өнгөрч байна уу. Одоо ч хүн байхгүй дээ. Яахав ганц юм ёслох юм уу” гэлээ..... Манай хүний нүд сэргэн дэлгүүр ойрхон шд. Тэр байрны ард” .... гэтэл гэнэт нөгөө талын цонхыг нэг хүн тогшлоо. Тэгснээ шууд хаалга онгойлгосон настайвтар авгай “ Чи чинь гэр орондоо ордоггүй юм уу. Гадуур хонодог болцон юм уу. Болороо гэртээ байгаа юм уу ” гэж хангинах зуураа намайг бас харцаараа нэг сайн ширвээд авлаа. Нэхий булга болсон нэлээн ганган авгай. Хадам ээж нь бололтой.

Гэнэтийн энэ дайралтад балмагдсан залуугийн маань сүлд дуундаа тодорч байсан эр цэргийн цог хийморь хийсэх мэт алга болов.“ оон бүгд байгаа шд ээж, Би харин энэ залуугаас нөгөө өрөө аваад, одоо орох гэжийн  ” гэж авлаа шүү. Энэ хариултад өнөөх авгайгийн харц арай зөөлөрсөн боловч “тэгээд мөнгө төгрөгөө өгч авалцсан юм бол гэртээ орооч. Орооны морь шиг цаашаа явчихдаг шүү та” гэж дахин ширүүллээ. Залуу надад хандан “За хөө, чи маргааш тэгээд үлдсэнээ яг өгчихөөрэй ” гэж хэнэгч үгүй тулгаж хэлээд шууд бууж гараа халаасандаа хийн бөгтийн алхлаа. Араас нь хадам ээж нь тааваараа алхаж “цаашаа” явчихдаг хүргэнээ туусхийгээд орц руугаа орлоо.

ы

3.       Ардчиллаар жагсаж явлаа.

х

Нэлээн хуучны хийцтэй тас хар савхин дээл өмссөн 50 гаран насны энгэр задгай эр суусан нь бас л халмаг байлаа.

З- За ойн баярын мэнд хөө.

Х-За баярлалаа. Юун баяр болоод байгаа билээ.

З- Ардчиллын 25 жил ээ хөө.

Х- Өө нээрээ тийм гэсэн.

З-Яг жагсаж явсан газраа зогсож байгаад уулаа шд. Цагдаа болиорой л гэж байна. Ах нь энэ эрх чөлөөг чинь олж авах гэж жагсаж явсийнмаа. Ганцхан хундага ёслоно даврахгүй гэсэн бас ойлгоод яваад өгч байна аа.

Х- Өө заза. Тэгвэл анхны жагсагчдын нэг юм биз дээ.

З- Тийн партизан. Баттулга ёстой мундаг л илтгэл тавилаа. Чи сонссон уу. Ер нь цаадах чинь гайгүй шд. Мань хэдийгээ арай гайгүй хардаг юм. Нэлээн хэд маань байртай болсон шүү. Би ч тэгж байгаад авнаа. Урьд маниус чинь тэнэг байлаа шд. Баяр болохоор хөөрөөд хэдэн шил архинд хууртаад тараад явчихна. Зарим нь тэгэхэд байр аваад л байсан байгаа юм.

Х- 25 жилийнх нь ой гэсэн. Бас л хугацаа тэ. Залуухан байсан уу ?

З- Өө янзтай. Сээгий малгайтай, сайхан өндөр залуу байлаа даа. Тэгэхэд чинь би хүнсний үйлдвэрт ээлжийн засварчин. Хүмүүс ч бас эвгүйтвэл эвгүйтэхээр байсан шүү. Би чинь цахилгаан станцынхан ажил хаяцгаая гэж уриалаад. Алуулах шахаж байлаа.

Х- Хэнд вэ ?

З- Жагсаж байсан хүмүүст л байхгүй юу. Тэр дунд чинь НАХ-ын /НАХЯ/ нохойнууд их байлаа шд. Намайг чинь хоёр өндөр залуу жагсаалаас чирж гаргаад “чи одоо юу гээд эмх замбараагүй байдал үүсгээд байна аа. Наадах чинь хуультай шүү” гэж томроод. Өө би чинь та нар юу юм бэ гээд. Зоригтой байжээ. Аваачаад хийчихвэл яана ч гэж бодохгүй.

З- Мундаг жагсаал болж байсан шүү тэ.

З- Нэг юм бодохоор дургүй хүрээд байдаг юм. Нөгөө Гүрбазар бий шд. Хондлой

Х-Яруу найрагч уу ?

З- Тийн. Нөгөө самсаа шархируулдаг. Тэр чинь нэг хавар. Товчоо огцроод өлсгөлөн зогсоод талбай нэг хов хоосон болоогүй юу. Тэгсэн Гүрээ зурагтаар “энэ талбай ийм л амар амгалан байх ёстой. Дахин жагсаал үймээн бүү гараг” гэх ухааны юм яриад зогсож байсан юм шүү. Дургүй хүрч байсан гэж

Х- Одоо тэгээд юу хийж байна даа та ?

З- Аан яахав. Нэг хэсэг наймаанд хусаад. Бараг бүгд Эрээн явсан биз дээ тэ, хэхэхэ. Дараа нь яахав хувиараа гануур хийгээд бас хөл дээрээ боссоон.... За шууд харина аа. Гэрт хүүхдүүд бас жоохон юм бэлдээд ширээ засчихсан хүлээж байгаа. Манайх чинь гэр бүлээрээ ойгоо тэмдэглэдэгийн. “ Аав бага уугаарай, гэртээ ирээд сууж уу” гээд дуудаад. Тэрнээс нийлээд жоохон хусчих партизан хамууд бас нэлээн ирсэн л байна.

Манай ардчиллын партизан ийн хууч хөөрөөд Дэнжийн мянгын хавьд хашааныхаа гадаа буулаа. Талбайгаас гэрт нь хүртэл 2500 гарсан ч би ойн баярын мэнд хүргээд  өөрт мөнгийг нь өөрт нь үлдээлээ. Ахмад партизан эр за тэгвэл” энүүгээр чинь зээ охинд чихэр авна аа” гээд буцаж дэлгүүрийн үүдэнд хүргүүлж буулаа.

ы

Үүгээр энэ удаагийн тэмдэглэл өндөрлөж байна. Шинэ жилийн сонин хачин ихтэй дараа уулзья, баяртай манайхаан. 

б

Иргэний дуу хоолойг нийгэмд түгээгч, Таксич Хоовон Хөх