Сэлэнгэ аймгийн Мандал суманд байрлах Гацууртын алтны ордыг стратегийн ордод хамааруулах, төрийн эзэмшлийн хувь хэмжээг 20 хувиар тогтоох тогтоолын төслийг УИХ-д өргөн бариад буй. Эл асуудлаар УИХ дахь Шударга ёс эвсэл завсарлага авч байсан бол тус бүлгийн гишүүн Г.Уянга Гацууртын орд байрлах Ноён уул орчимд Хүннү гүрний түүхийг агуулсан эртний булш бунхан бүхий хиргэсүүр байдаг. Энэ нь  Монголын төдийгүй дэлхийн өв, юун 50 тонн алт хэмээн мэдээлсэн билээ.

й

Тиймээс УИХ-ын гишүүн Г.Уянга, З.Баянсэлэнгэ, Х.Болорчулуун, Ц.Оюунгэрэл болон Л.Цог гишүүний туслах н.Баярхүү нар өнгөрөгч бямба гаригт Сэлэнгэ аймгийн Мандал сумыг зорьсон юм. Тэд тус сумын нутагт байх Ноён уулан дахь Хүннү гүрний булш хиргэсүүрийг үзэж танилцсан талаар “Ноён уулан дахь Хүннүгийн өв” нэртэй өмнөх сурвалжлагандаа нийтэлсэн билээ. Энэ удаад Сэлэнгэ аймгийн Мандал суманд байрлах “Сентерра гоулд Монголиа” компанийн Гацууртын орд газрыг очиж үзсэн талаарх сурвалжлагаа хүргэж байна.

й

Ноён уулан дахь Хүннү гүрний хиргэсүүрийг үзсэний дараа УИХ-ын гишүүн Г.Уянга “Үнэхээр эртний түүхтэй газар байна. Дэлхийн жуулчин энэ олдворыг үзэх гэж зорьдог газар болох боломж байна. Бид нар олон газрыг мэднэ. Тухайлбал, Италид очсон жуулчин хааны хүүхэд алга болоод олдохдоо шээгээд зогсож байсан газрыг нь үзэх гэж зорьдог. Гэтэл энд 350 гаруй булш бий гэж байна. Өнөөдөр бид үнэлэхгүй байж болно. Гэхдээ бидний хойч үед 100 магадгүй 200 жилийн дараа юугаар ч орлуулашгүй өв болно гэж харж байна. Харамсалтай нь  энэ олдвор нь газрын гүнд байгаа. Гэтэл гүний олборлолтын аргаар уурхайн ажил хийх юм бол цэвдэг эвдэгдэх магадлалтай гэж эрдэмтэд үзэж байна. Энэ түүхийн олдвор аюулд орох нь. Дэндүү харамсалтай, дэндүү халагламаар зүйл. 50 тонн алтнаас энэ бүхнийг өгч болохгүй л гэж бодож байна. Дэлхийд ганцхан, өөр хаана ч байхгүй, дэлхий үнэлсэн зүйлийг энэ төр засаг үгүй хийх гээд байгаад харамсаж байна” гэсэн юм.

й

Ингээд гишүүд “Сентерра гоулд Монголиа” компанийн зүг хөдөлсөн. Гацууртын орд руу  явах замд маш ихээр өмхөрч муудсан модод, тайрагдсан хожуул зэргийг харж харамсах сэтгэл төрсөөр тус компанийн гадна ирлээ. Замд тус компанийн  хаалгаар ороход “Сүүлийн 24 цаг согтууруулах ундаа хэрэглэсэн эсэхийг шалгуулдаг, бичиг баримт шалгадаг, хяналт өндөр газар” гэсэн мэдээлэл авсан ч УИХ-ын гишүүдтэй явсан учраас дотогш саадгүй нэвтэрсэн. Хамгаалалт өнгөрөөд нилээн удаан явсны эцэст бид нэгэн сендвичин байшингийн гадна очиж зогссон юм. Дотогш ороход тус компанийн Уурхайн дарга н.Пүрэвраш, Байгаль орчны асуудал хариуцсан захирал Стивен Макинтош тэргүүтэй холбогдох хүмүүс угтан авч, “Гацуурт” төслийнхөө талаар танилцуулсан.

й

Тэд танилцуулахадаа "Гацууртын төсөл нь Улаанбаатар хотоос хойд зүгт 90 км, Түнхэл тосгоноос баруун зүгт 14 км-т, Сэлэнгэ аймгийн Мандал сумын нутагт оршдог. Бүтэн жилийн турш буюу 350 хоногт уурхайн олборлолтыг явуулах боломжтой. Эндээс гарсан хүдрийг 50 км-ийн зайд байрлах Бороогийн үйлдвэрт аваачиж боловсруулахаар төлөвлөж байгаа. Гацууртын ордын шинэчилсэн нөөц эдийн засгийн үр ашигтай, В+С зэргээр 17.1 тонн хүдэрт 50 тонн алт гарна гэж тооцсон. Төслийг хэрэгжүүлэхэд нийт 503 тэрбум төгрөгийн хөрөнгө оруулалт шаардлагатай.

й

Ашиглалатын лицензийн талбай нь хус, нарс, шинэс зонхилсон ой бөгөөд олборлолтын үйл ажиллагааны улмаас 70 га талбайн ой өртөнө. Уурхайн ашиглалтын талбайн ихэнх хэсэг нь өмнөх шороон ордын олборлолтын үйл ажиллагаанд өртсөн. Одоо хэрэгжих төсөл нь ой модонд үзүүлэх нөлөөлөл бага. Нөхөн сэргээлт хийхдээ тухайн талбайг шимт хөрсөөр хучиж, дараа нь боломжтой талбайдаа нутгийн унаган мод бутыг тарьж ойжуулна.

й

Хүдрийн ерөнхий биет босоо хэлбэртэй байгаа ба энэ орд 65 сая жилийн өмнө үүссэн. Гүндээ 1000 метр хүртэл, өргөн нь дунджаар 90 метр хүртэл  гэж тооцож байгаа. Ил уурхайн хэлбэрээр 200 метр хүртэл олборлоход эдийн засгийн үр ашигтай гэж үзсэн. Олборлолтын талбай нь 62 га л байна. Энэ ордын нөөцийг 2006 онд анх тогтоож, 2009 онд дахин тогтоогоод ажлаа эхлэх ёстой байтал 2010 онд урт нэртэй хууль гараад үйл ажиллагаа зогссон байгаа.

\

Гацууртын талбайдаа үйлдвэр барихаар шийдвэрлэсэн ч ямар ашиггүй гэж үзсэн тул хүдрээ Бороогийн үйлдвэр лүү тээвэрлэж, хөвүүлэн баяжуулж, биологийн аргаар исэлдүүлж, алтаа уусгаж авахаар тооцоолсон. Төслийн явцад гэрээт компаниудын ажиллагсад нийлээд 1000 гаруй ажлын байр бий болно. Байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын нарийвчилсан үнэлгээг 2008, 2009  онуудад холбогдох байгууллагуудад өгч батлуулсан. 2014 оны 4 сард уг төслийн ТЭЗҮ шинэчлэгдсэн тул Байгаль орчнд нөлөөлөх байдлын нарийвчилсан үнэлгээндээ нэмэлт тодотгол хийх ажлыг эхлүүлж, үндсэн олборлолт хийгдэхээс өмнө байгаль орчны суурь судалгааг гадаад дотоодын мэрэгжилтнүүдээр гүйцэтгүүлсэн.

й

Төслийн явцад ойролцоогоор 303 га талбайд үйл ажиллагааг явуулна. Үүнээс 146 га нь өмнөх шороон ордыг олборлох явцад хэдийнэ байгаль орчинд өөрчлөлт гарсан байсан. Тодруулбал, өмнө нь Гацууртын ордод явагдаж байсан шороон ордын олборлолтын үр дүнд уг газарт хөрсний давхарга байхгүй болсон. Тиймээс бид энэ төслийн явцдаа уурхайн үйл ажиллагаанд өртсөн талбайн шимт хөрсийг аль болох хангалттай хэмжээгээр авч хадгалах, эсвэл боломжит газраа авч хадгалах эсвэл боломжоор нь овоолно. 1999 онд ШУ-ын Акакдемийн эрдэмтдийн баг, 2006 онд МУИС-ийн судалгааны баг ажиллаж, олборлолтын талбайд тусгай хамгаалалтын газар байхгүй, археологийн судалгаагаар түүхийн олдвор гарч ирээгүй” хэмээн үйл ажиллагааныхаа танилцуулав.

й

Гишүүд энэхүү мэдээллийн дараа сонирхсон асуултдаа хариулт авсан.

й

-Танай компани нийт 2300 га газартай юм байна. Гэтэл та бүхэн дөнгөж 62 га-д олборлолт явуулна гэж байна. Яагаад тэгвэл ийм том газартай байгаа юм бэ?

-Төслийг хэрэгжүүлэх хаягдал овоолго зэргийг байршуулах, үйл ажиллагаандаа 100 гаруй га-г, дэд бүтэц ороод 330 га-г нь ашиглах юм.

й

-Танай компанид үйл ажиллагаа явуулах эрх олголоо гэхэд бусад үлдсэн газрыг нь яах вэ. Гацууртыг зөвшөөрсөн гээд энэ нутагт үйл ажиллагаа явуулах эрх авсан 42 лицензийн эзэд бидэнтэй уулзахаар ороод ирнэ. Тэр үед яах вэ. Бусад лицензийг хүчингүй болгох эсвэл бүгдийг нь хайгуул хийх эрхтэй болгох юм уу?

-Энэ асуудлыг бид мэдэхгүй. Урт нэртэй хуулийн ажлын хэсэг мэднэ. Харин нутгийн иргэдийн шүтдэг Ноён уулын шүтээнээс 2 км, та бүхний очсон хиргисүүртэй хэсгээс 5,8 км зайтай газарт олборлолт явуулна.

й

Энэ үеэр Мандал сумын иргэдийн төлөөлөл “Та бүхэн ой модыг ой модоор нь устгуулах ажил хийж байна. Нөхөн сэргээлт хийдэггүй юм гэхэд унангийг нь цэвэрлэхгүй байна” хэмээн эсэргүүцлээ илэрхийлсэн ч хариулт авч чадаагүй юм.

й

Ийнхүү мэдээлэл авсны дараа олборлолт хийгдэх талбайд очсон. Орчин тойрон цасанд дарагдсан учраас газрын тогтцыг, хаана нь ямар болсныг нарийвчлан харах аргагүй байлаа. “Сентерра гоулд Монголиа”-ийнхан  олборлолтын талбайгаа танилцуулж, уулын хэсгийг өмнөх шороон олборлолтын үед ийм болгосон гэлээ. Энэ үеэр УИХ-ын гишүүн Г.Уянга “Илэрхий ойн бүс байна. Монголын ойн нөөц багасч байгаа. Урт нэртэй хуулийн аврал ердөө л энэ” гэв. Харин УИХ-ын гишүүн Х.Болорчулуун “Эзэмшил газар нь том байхад цаашаа нэмэгдэхгүй гэсэн баталгаа алга” гэв.

й

“Сентерра гоулд Монголиа”-ийн зүгээс “2300 га гэдэг бол ерөнхийдөө тэлэгдсэн байдал. Бидний үйл ажиллагаа 62 га-д хийгдэнэ. Гацууртаас анх авсан нь 2300 га газар. Археологийн олдворын хувьд дандаа өвөр талдаа байдаг.  Тэсэлгээ зөвхөн доошоо л хийгдэнэ. Тогтвортой бат бөх байдлыг хангах үүднээс тэсэлгээг бага багаар хийнэ. Манайх үндсэн орд учраас цэвдэг хөндөгдөх  асуудал гарахгүй бид зөвхөн доошоогоо л өрөмдөнө. Орчин үед тэсэлгээг зөвхөн доошоо л хийдэг болсон жишээг дэлхийн зарим орнууд хуучин барилгуудаа нурааж байснаар харсан байлгүй” гэлээ. Та бүхэн өмнө нь ийм тэсэлгээ хийж байсан уу гэвэл үгүй анх удаагаа гэсэн юм.

й

Ийн асуулт хариулт өрсний дараа гишүүд сэтгүүлчдэд мэдээлэл өгсөн.

УИХ-ын гишүүн Г.Уянга: Хэд хэдэн юм харагдаж байна. Нэгд 2000 оноос хойш археологийн судалгаа хийгдээгүй байгаа юм байна. 2000 оны археологийн хүрээлэнгийн дүгнэлтээр Ноён ууланд тэр чигээрээ 75 хан олдвор байна гэж гаргажээ. Гэтэл бидний очиж үзсэн газарт нүдэн баримжаагаар 300 гаруй олдвор байсан. Гэтэл Археологийн хүрээлэн Ноён уулын бүсэд тэр чигтээ 75 гэж байгаа нь үнэхээр сонирхол татаж байна. Хоёрт, бид харахад л Гацуурт бүхэлдээ битүү ойн бүс байна. Энэ бол ой. Сүйтгэгдсэн харагдаж байна. Монгол улсын ойн нөөц 8 хан хувь. Сүүлийн 10 жил 6 хувь болсон. Байгаль орчноо хамгаалах гэсэн урт нэртэй хуулийг хэрэгжүүлэх гэсний төлөө нэг хүн шоронд сууж байгаа шүү дээ. Энэ байгалыг хамгаалах гэж урт нэртэй хууль гарсан. Одоо УИХ-аар энэ асуудлыг хэлэлцээд урт нэртэй хуулинд өөрчлөлт оруулаад “Сентерра гоулд”-д үйл ажиллагаа явуулах эрхийг нь олголоо гэж бодьё. Араас нь барьцсан олон компаниудын лицензүүдийг эргүүлэээд өгөөд эхлэх юм бол урт нэртэй хуулийн хэрэг байхгүй болно. Ингэснээр байгаль орчин сүйдэх үндсэн нөхцөл бүрдэнэ. Зөвхөн 50 тонн алтыг ухуулдаг юм гэхэд тэр олон мянган га газрыг эзэлсэн бусад лицензүүдийг яах вэ. Бүх лицензийг нь өглөө гэхэд бүгдийг нь ухаад дуусна. Эцэст нь өөрсдөө овоолсон шороон дээр үлдэх нөхцөл байдал үүсэх юм байна. Нөхөн сэргээлт хийгээд сайхан болох уу. “Гацуурт” төслөөр зөвхөн 303 га эдэлбэр газрыг хөндөнө гэж байгаа ч тэдэнд 2300 га газар байна. Энэ илүү газраар нь яах гэж байгаа юм гэхээр хариулах хүн гарахгүй байна” гэв.

й

УИХ-ын гишүүн Х.Болорчулуун: 303 га л ашиглана гэж байна. Гэтэл 2300 га газар эзэмшдэг юм байна. Нэг л эхэлсэн бол бусад га газартаа хайгуул олборлолт хийхийг хэн ч хориглож чадахгүй. Та нар харсан. Наашаа орж ирэхэд ямар том хашаа, ямар хамгаалалттай байлаа. Тэгэхээр энд эзэн сууна гэсэн үг. Хоёрт, энэ компанийг яагаад нутгийн ард иргэд эсэргүүцээд байгаа юм. Урд нь Бороогийн 53 тонн алтыг авсан.  Өнөөдөр байгалийн нөхөн сэргээлтээ хийгээгүй байж байна. Алтыг нь аваад авдрыг нь авч байна. Нөгөө талаар гадны хөрөнгө оруулалттай компаниуд шат дараатай ажил хийж байна. Өнгөрсөн онд алтны роялти татварыг 5 хувь байсныг 2.5 болгосон. Энэ дээр гадны компаниуд маш их лоббидсон. Одоо орд ашиглах боломжийг бүрдүүлэхээр явж байна. Ой мод, гол усны өөрчлөлтөөс гадна археологийн олдворууд байна. Энэ бүхнийг дэлхийд эгнэшгүй гэж хэллээ. Ноён уулын нэгхэн талд булш бунхан байгаад бусад газар нь байхгүй юм шиг хүмүүс ярьж байсан. Өөрийн нүдээр харлаа. Зөвхөн хэсэгхэн газарт биш маш олон булш байна” гэв.

й

Археологийн хүрээлэнгийн эрдэм шинжилгээний ажилтан Н. Батболд  хэлэхдээ “Уулынхаа ам руугаа илэрсэн дурсгал нь 75 гэсэн юм. Хүннүгийн булшийг одоо ЮНЕСКО-д бүртгүүлэхээр ажиллаж байгаа. Дэлхийн соёлыг өвд бүртгэгдвэл дэлхийн өмнө Монгол Улс хариуцлага хүлээж, тухайн дурсгал байгаа газарт уул уурхай, зам талбай, аж ахуйн зориулалтаар  ашиглахыг хориглодог. 2014 онд ЮНЕСКО-д хүсэлт гаргаж, гадны экспертүүд ирж үзээд дэлхийн өвд орох юм байна гэсэн. 2015 он тавдугаар сард Францын Парис хотэоо дэлхийн өвийн бүртгэлд оруулах хурал болно” гэв. “Археологийн хүрээлэн 200 гаруй булш бунхан гэчихээд 75 байгаа гэдэг нь ямар учиртай юм” гэж гишүүд тодруулахад “1999 онд  анх Каскадиа гэдэг компанийн үед хийсэн судалгааны дүн. Тэрнээс хойш тэдний лиценз олон компанийн гар дамжаад яваад байна” гэв.

й

Түүхч, доктор О.Батсайхан “Миний гарт Оросын эрдэмтэн Козловын судалгааны бүтээл байна. Ноён уулын хосгүй олдворууд бол дэлхийн соёлын өв. Дэлхийд эн зэрэгцэхгүй 210 ширхэг булш бунхан байна гэдгийг бичсэн байгаа. Орос хэлээр бичсэн энэ материалыг хүсвэл хаанаас ч авч болно” гэв. Харин энэ үеэр Археологич Д.Эрдэнэбаатараас Гацууртын олборлолт хийх талбайд эртнй олдвор байгаа эсэхийг лавлахад “Анх энэ ордыг ашиглахаас нь өмнө ямар байсныг археологийн судалгаа хийсэн хүмүүс л мэднэ. Одоо бол яаж ч хараад ийм байна. Тийм  байсан гэх арга алга бүгдийг нь сүйтгэсэн байна" гэлээ.

й

Ийм л яриа өрнөж, гишүүд Ноён уулын хиргэсүүр болон Гацууртын ордтой танилцсанаар  бид тэндээс хөдөлсөн юм.

й

Анхны Ерөнхийлөгч П.Очирбатын үеэс эхлэлтэй “Алт” хөтөлбөр гадаад дотоодын олон хүний шуналыг хөдөлгөж, цөөн хэдэн үндэсний компани, алтны нинжа хэмээх сайн дурыхныг эс тооцвол Монголын хамаг алт харийнхны гарын салаагаар урсаж байгаа. Сэлэнгэ аймгийн Мандал сумын нутаг, Их Даширын хөндийгөөс алт олборлосоор нөөцийг нь дуусгаад авсан Бороогийн уурхайгаас 40 километрийн зайд оршдог Гацууртын ордыг ашиглахад “Урт нэртэй хууль” дөнгө болсон. Энэ нутагт нийт 43 лиценз олгогдсон бөгөөд лицензтэй талбайд нь Монголын эртний овог, аймаг болох хүннүчүүдийн булш бунхан, онгон олноор бий гэдэг нь маргашгүй үнэн. Хэдийгээр Гацуурт төслийн хувьд эртний овог аймгийн булш бунханаас хол байгаа гэдгийг хэлдэг ч нэгэнт эрх нь олгогдвол үйл ажиллагаа нь цаашид хэрхэн өрнөхийг таах аргагүй. УИХ-ын гишүүд ч энэ талаар саналаа хэлж байсан.

й

Ямартай ч, эдийн засгийн хүндрэлийг даван туулахын тулд Гацууртын төслийг дэмжинэ гэдгээ өчигдөр АН-ын бүлгийн дарга Б.Гарамгайбаатар мэдэгдсэн. Тэрбээр хэлэхдээ “Өнөөдөр эдийн засаг ийм байхад, нөгөө талаар ашигт малтмалыг ашиглах ёстой гэдэг утгаараа ашиглах нь зөв. Гацууртын ордыг ашиглах асуудлыг шийдсэнээр Монгол улсын валютын нөөц нэмэгдэнэ. Ноён уултай холбоотой асуудлыг гишүүд арай өөр маягаар яриад байна л даа. Гацууртын хувьд ашиглах ёстой. Ашиглахын хажуугаар хамгаалах ёстой гэдэг чигийг барьж байгаа” гэсэн юм.

й

Гурван сая гаруй иргэнийг сайн сайхан амьдруулах үүрэг эрх баригчдад байгаа тэр ч утгаараа зөв шийдвэр гаргаж, түүндээ эзэн нь болоосой. Үнэхээр энэ төсөл эдийн засгийг аврах уу...

й

й

П.Нарандэлгэр