Монголын хөдөөд биш, нийслэл хотод гал алдаж магадгүй болоод байна. Тархай бутархай 76 тойргоос сонгогдсон эрхэм гишүүд ерээд оноос хойш улсын төсвийн хөрөнгө оруулалтаас өм цөм тасдаж авсаар 360 гаруй сумыг өндөр хүчдэлийн шугамаар бараг холбож орхисон. Сонгогчдодоо тал алдаагүй түшээгийнхээ буянаар сум болгон гал алдахааргүй болжээ. Даанч хэдхэн зуун өрхтэй сумын төвийг хичнээн ч гийгүүлээд өртөг зардлаа нөхөж чадахгүй. Зарим нь сумандаа ахадсан тог цахилгаантай болоод байхад зарим нь таг харанхуй сууж л байсан. Өвөрхангай аймгийн Баян-Өндөр сум гэхэд төрийн дархан түшээ Д.Лүндээжанцангийн төрөлх сум учраас шинэ мянганы эхэнд нарны цахилгаан үүсгүүртэй, Японы “Кубота” дизель станцтай мөртлөө өндөр хүчдэлийн шугамд давхар холбогдож байлаа. Харин зэргэлдээ Гучин-Ус сум эвдэрхий мотороо дэрлээд таг харанхуй сууж байсан нь угаасаа улсын төсвийн хуваарилалт шог байсных. Хөдөөнөөс хот руу чиглэсэн их нүүдлийн хөлд  монголчуудын тал хувь нь Улаанбаатарт төвлөрч, ялангуяа гэр хороололд 184 мянган өрхийн 800 мянга шахам хүн амьдарч байна. Гадагшаа хаяа тэлэх гэр хороолол, дотроо чихэлдэх тоо томшгүй барилга байгууламжуудын судсаар дамжих цахилгаа, дулааны нөөц ахадсан ачааллаа даахгүй болов. Ялангуяа энэ намар захын гэр хорооллын Дамбадаржаа, Бэлхийн ам, Баянхошуу, Долоон буудалд тог тасарч, Чингэлтэй дүүрэгт 20 мянган айлд цахилгаан эрчим хүчний хомсдол нүүрлээд байна. Тэр ч байтугай хотын төвийн X, XIII хороололд дуу дуугаа авалцсан мэт цахилгаан түр тасарлаа. Амралтын өдрүүдэд айлуудын тав тухыг үргээсэн энэ байдал нийслэлийн удирдах ажилтнуудын шуурхай зөвлөгөөн дээр анхаарал татсан сэдэв болсон юм. Ялангуяа ирэх арванхоёрдугаар сард дулаан дамжуулах ачаалал 18 хүртэл хувиар нэмэгдэх учраас цахилгааны хязгаарлалт хийж болзошгүй талаар эрчим хүчнийхэн анхааруулж байна. Мууд муухай нэмэр гэгчээр II, III, IV цахилгаан станцын харьяа дулааны зарим шугам сүлжээний тоноглолд гэмтэл гарсан тул хэрэглэгчид одоо ч халаалтаа авч чадахгүй сууна. Энэ гурван станцын хэвийн ажиллагаа доголдож эхэлбэл их хот дөрвөн уулынхаа дунд өрхийг нь бүтээсэн гэр шиг болно. Түүх сөхвөл Монголд анх 1922 онд Ильичийн гэрэл ассан билээ. Ингэж хөдсөн дээлтэй монголчууд өөхөн дэнгээс өндөр хүчдэлд шилжих эхлэл тавигдсан юм. Ленин багш “Зөвлөлт засаг дээр цахилгаанжуулалтыг нэмбэл коммунизм” болно гэсэн нь зарим талаар хоосон мөрөөдөл биш байжээ. Социализмын үед манай улсад найман дулааны цахилгаан станц баригдан ашиглалтад орж, Улаанбаатар хот, Дархан, Эрдэнэт, Чойбалсан, Багануур гал алдахааргүй болсон. 1989 онд эрчим хүчний хэрэглээ улсын хэмжээнд дээд цэгтээ хүрэв. Харин зах зээлийн нийгэмд хөл тавьсан эхний үед эрчим хүчний хэрэглээ харьцангуй буурчээ. Үйлдвэр завод хувьчлагдаж, түүхий эдийн хомсдолд орсон томоохон аж ахуйн газрууд хаалгаа барив. Улаанбаатар хотын эрчим хүчний тав дахь эх үүсвэрийн асуудал хэдэн жилийн өмнөөс яригдаж эхэлсэн. 2007 онд Монголын эрчим хүчний нэгдсэн систем хөтөлбөрийг шинэчлэн баталснаар төрөөс эрчим хүчний талаар баримтлах бодлогын баримт бичиг болсон юм. Энэ хөтөлбөрт 2005-2015, 2020, 2040 он хүртэл гурван үе шаттай хөгжүүлэхээр тусгажээ. Өнөөдрийн байдлаар Монгол Улсын эрчим хүчний суурилсан хүчин чадал 800 мВт, хэрэглээ 700 мВт юм байна. Өнгөцхөн харахад 100 мВт-ын хүчин чадалтай юм шиг санагдаж болно. Гэхдээ манай эрчим хүчний салбар өөрийгөө тохируулах чадваргүй. Өөрөөр хэлбэл өглөө, оройны өндөр ачаалал, шөнийн бага ачааллын хооронд 100 мВт-ын зөрүүг хааж чаддагүй. Үүнийг ОХУ-аас импортлох замаар тохируулж байна. Дэлхийн банкнаас дөрвөн жилийн өмнө судалгаа хийж, эрчим хүчний шинэ эх үүсвэртэй болохгүй бол 2012 он гэхэд цахилгаан, дулааны нийлүүлэлт өсөн нэмэгдэж байгаа хэрэглээгээ хангаж чадахгүй шүү гэж манай Засгийн газарт анхааруулсан юм билээ. Тэгэхэд төвийн эрчим хүчний системийн хэрэглээ даруй 3,5 хувиар нэмэгдэх тооцоо гарсан байна. Иймээс Улаанбаатарын V цахилгаан станцыг хурдан барьж ашиглалтад оруулахгүй бол 2014 он гэхэд нийслэлийн эрчим хүч, дулааны нөөц шавхагдахад хүрчээ. Уг станцын асуудал таван жилийн өмнө цаасан дээр амилахдаа их хотын салхины дээд талд барихгүй, Шар хад орчимд барина гэсэн явган яриа хэдэн жил хэсүүчилсэн ч эцэстээ Азийн хөгжлийн банкны судалгаагаар дэд бүтэц нь бэлэн байгаа III цахилгаан станцыг өргөтгөн, дунд даралтын хэсгийг шинэчлэх замаар тэргүүний дэвшилтэт техник технологи ашиглан, байгаль орчинд ээлтэй ДЦС барих нь зөв гэсэн шийдэлд хүрсэн байна. Ийнхүү “Улаанбаатар ДЦС-5” төслийн ажил эхэлж, 2012-2020 онд хэрэгжүүлж дуусгахаар товложээ. Ингэснээр нийслэлийн дулаан хангамжийг сайжруулж, ТБЭХС-ийн цахилгаан эрчим хүчний ачааллын тодорхой хэсгийг хаах төдийгүй хотын дулаан хэрэглэгчдийн аюулгүй, найдвартай байдлыг хангах, Улаанбаатар болон төвийн бүсийн эрчим хүчний системийн өсөн нэмэгдэж буй цахилгаан хангамжийг дээшлүүлэх байлаа. Техникийн судалгааг АХБ-ны буцалтгүй тусламжаар АНУ-ын “H&J” компани, БНХАУ-ын “North East Electric Power Design Institute” болон Монголын “Мон-Энержи” компани хамтран гүйцэтгэжээ. 2011 онд ЭБЭХЯ, ТӨХ болон АХБ-ны хамтарсан санамж бичигт гарын үсэг зурав. Дараа нь санхүүгийн үйлчилгээ үзүүлэх Сингапурын “PwC”, техникийн үйлчилгээ үзүүлэх Шведийн  “COWI” компани газар дээр нь үйл ажиллагаагаа эхэлсэн байна. Өнгөрсөн оны тавдугаар сард төслийн техникийн судалгааны эцсийн тайлангийн танилцуулгыг Засгийн газрын хуралдаанаар хэлэлцэж, цаашдын хэрэгжилтийг дэмжих шийдвэр гаргасны дагуу Байгаль орчны нөлөөллийн ерөнхий үнэлгээг БОАЖЯ-ны ерөнхий шинжээч гүйцэтгэж, нарийвчилсан үнэлгээгээр хийх ажлын эзлэхүүнийг тодорхойлжээ. Эрчим хүчний газрын төсөл хэрэгжүүлэх нэгжийнхэн жил гаруйн өмнө Улаанбаатар хотын эрчим хүчний тав дахь эх үүсвэрийг барих олон улсын тендерийн бичиг баримт бэлтгэх, зарлах, үнэлэх, дүгнэх, шалгарсан компанитай эрчим хүч худалдан авах болон бусад шаардлагатай гэрээ хэлцэл байгуулах тухай Харилцан ойлголцлын санамж бичигт дурдсанаар төслийг төр, хувийн хэвшлийн түншлэлийг ашиглан “Барих-Ашиглах-Шилжүүлэх” нөхцөлөөр хэрэгжүүлэхээр тохирсон байна. Урьдчилсан шатны тендерийн  бичиг баримт худалдан авсан гадаад, дотоодын 24 компаний 81 төлөөлөгчийг III цахилгаан станцын дэргэд барихаар төлөвлөж буй газрын байдалтай танилцуулсан. “Улаанбаатар ДЦС-5” төслийн Байгаль орчны нөлөөлөх байдлын нарийвчилсан үнэлгээг Монголын “Санни Трэйд” компани бэлтгэж ирүүлээд байна гэж  хэлэхээс хэтэрсэнгүй. 2011 оны сүүлчээр болсон “Улаанбаатар ДЦС-5” төслийн урьдчилсан шатны тендерийн нээлтэд  36 аж ахуйн нэгж оролцох сонирхлоо илэрхийлж, тендерийн бичиг баримтаа худалдан авсны дараа “KOWEPO Consortium”, “Mitsui Co. Ltd”, зэрэг 11 компани саналаа ирүүлсэн байна. ТӨХ-ны дэргэдэх ажлын хэсэг тэдгээр компаниас “Mitsui Co. Ltd”, “Samsung-KOSPO”, “International Power PLC/Sojits Corporation/Newcom LLC”, “Daelim- Lanco” гэсэн дөрвөн консорциумыг хоёрдугаар шатанд шалгаруулав. Одоогийн байдлаар төслийн тендерийн дараагийн шатны бичиг баримтад шаардлагатай Засгийн газрын Концессын гэрээ, цахилгаан эрчим хүч, дулааны эрчим хүч худалдан авах гэрээ, нүүрс хангамж, ус ашиглалт, газар ашиглалтын гэрээний төслүүдийг холбогдох байгууллага, газруудаар хянуулж байгаа гэсээр С.Батболдын Засгийн газар шилээ харуулсан юм. Ийнхүү V цахилгаан станцын хувь заяа өмнөх Засгийн газруудын өнгөнд цаасан дээр мөртэй таван жил болсон. Одоо Монгол Улсын эдийн засаг, нийгмийн хөгжлийн тэргүүлэх чиглэлд нэгэнт багтсан Улаанбаатарын тав дахь цахилгааны эх үүсвэрийг барьж байгуулахгүй бол ёстой бөөн хар алтан дундахь гал галдсан арчаагүй гуйлгачин болох гэж үү. Б.Уянга