Дөрвөн жилийн өмнө УИХ-аас “Урт нэртэй” хуулийг батлан гаргасан. Уг хуулийг хэрэгжүүлэх явцад гол мөрний урсац бүрэлдэх эх, усны сан бүхий газрын хамгаалалтын бүсэд хамаарах газар нутагт ашиглалтын болон хайгуулын 1336 лиценз олгосныг тогтоож, уг тусгай зөвшөөрлийг эзэмшигч компаниудын үйл ажиллагааг зогсоосон. Тэдгээр лицензийн 427 нь ашиглалтын тусгай зөвшөөрөл буюу алттай болох нь нэгэнт тогтоогдсон орд байсан юм. Хууль батлагдсаны дараа дээрх газрын нэлээд рүү нь нутгийн нинжа нар ханцуй шамлан орсон. Монголчууд жилдээ 70 гаруй тонн алт олборлож, түүнийгээ Монголбанкинд тушаадаг байсан бол “Гэнэтийн ашгийн” болон “Урт нэртэй” хуулийн буянаар энэ нь эрс буурч, 2012 онд ердөө зургаан тонныг л нийлүүлжээ. Нинжа нар олборлосон алтаа “бэлэн”-ээр “идэж” чадахгүй учраас хаа нэгтээ борлуулж, мөнгө болгох учиртай баймаар. Гэтэл хуулийн дагуу болон хууль бусаар олборлосон алт Монголбанкаар дамжихгүй хаагуур зарагдаад байв аа?   Сүүлийн жилүүдэд хэвлэлээр гаднын иргэд, ялангуяа хятад, солонгосчууд хилээр алт нууж авч гарахыг завдаад баригдсан тохиолдол ихэссэн талаар мэдээлэх боллоо. Эднээс хамгийн дуулиантай нь шулуун гэдсэндээ ихээхэн хэмжээний алт нууж, “Чингис хаан” олон улсын нисэх буудлаар хил давах гэж байсан солонгос иргэдийн хэрэг юм. Монголбанкинд тушааж, манай гадаад валютын нөөцийг арвижуулах учиртай Монголын алт яагаад харь иргэдийн халаасанд орж хил давах болов?   Дээрх хоёр үйл явцыг нэгтгэн харвал нэг зүйл ойлгомжтой болж байна. “Урт нэртэй хууль” гарсны дараа олон орд нинжа нарын мэдэлд шилжсэн. Тэндээс хууль бусаар олборлосон алтыг Хятад, Солонгос руу зөөдөг үндэстэн дамнасан гэмт бүлэглэл өнгөрсөн жилүүдэд бий болж, өөрийн сувгаа хэдийнэ олчихжээ.   Харин УИХ-ын ээлжит бус чуулганаар “Урт нэртэй” хууль, Алтны ил тод байдлын тухай хуулийн өөрчлөлтийн талаар авч хэлэлцэх сургаар байгаль хамгаалагч нэрээр олонд танигдсан Ц.Мөнхбаяр тэргүүтэй нөхөд Төрийн ордон руу буу тавьж, энд тэнд тэсрэх бодис тавьж, эсэргүүцлээ илэрхийлэв. Өнгөрсөн хугацаанд хаа сайгүй “нинжа” нар газар орноо сүйтгэж байхад огт дуугараагүй “Гал үндэстэн”-ийхэн яагаад гэнэт амь үл хайрлан Төрийн ордныг, Монгол Улсынхаа нийслэлийг түйвээх шахав аа?   Багцаалбал жилд 60-70 тонн алт хууль бусаар хил давсан байх магадлалтай. Энэ чухам хэдий хэрийн мөнгө вэ? Монголын хил, гааль, цагдаагийн эрх мэдэлтнүүд л холбогдож, орооцолдож байж тэр их алтыг гадагш зөөдөг байж таарна. Тэгвэл аманд нь бэлэн ордог “алт” нь хууль ёсоор улсын сан хөмрөгт орох болох сургаар тэд “байгаль хамгаалагч баатар”-ыг ашиглахыг оролдсон байх магадлал өндөр аж. Амь золин явааг нь харвал багагүй мөнгө амласан бололтой.   “Чонотой нийлсэн золбин нохой шиг адгийн амьтан үгүй” гэж хөгшчүүл ярьдаг. Хүний амьдралын хэв маяг, зан араншинг андахаа байсан золбин нохой хээрийн боохойд хамгийн сайн түнш болдог болоод л тэр. “Байгаль хамгаалагч”-аар бамбай хийвэл байдал хуучнаараа үлдэнэ гэж тэд сэтгэсэн байна. Тэдний талаас үнэхээр зөв алхам байж болно. Хамгийн гол нь хууль бусаар олборлолт явуулахыг дэмжиж, алтыг бүртгэлгүй болгох гэсэн санаа агуулсан энэ хүмүүс Хятад, Солонгосоос мөнгө авдаг байх магадлалтай юм. Ц.Мөнхбаяр тэргүүтэй “эх орончид” хуулийн дагуу зохих ялаа эдлэх нь дамжиггүй. Гэхдээ төр баригчдад “Биш ээ, цаад эздийг нь” гэдэг жанжны үгийг л хэлмээр байна. Н.Урам