Манай өмнөд хөршид 2500 орчим тува амьдардаг. Оросын тувачуудын адил үндэсний баяр Шагааг тэмдэглэдэг, бурхны шашинтнууд. Бараг хүн бүр монгол, казах, хятад хэл мэддэг. Хятадын тувачууд оросынхоос харьцангуй сайн уламжлал, ёс заншлаа авч үлдсэн. Шагаа нь тэдний шинэ жил бөгөөд бэлтгэл ажил, шинэ оноо угтах, баярлах зэрэг нь бараг хагас сар үргэлжилдэг. Баярынхаа үеэр хонь гаргахдаа тува аргаар буюу “озээр” голыг нь тасалдаг бол  харин бусад өдөр казахууд шиг хоолойг нь хэрчдэг байна. Мөн энэ л баярынхаа үеэр нум сумаар харвадаг. Морь унаж, хуреш бөхөөр барилддаг.

6

Шагааг угтаж гэрийн бүх тоос шороог арилгаж их цэвэрлэгээ хийдэг. Баярын өдөр хамгийн хүндэт зочноосоо эхэлж айлчилдаг. Гэр бүрт тухайн айлын хүргэн эсвэл залуу эр үхрийн шаант хугалж  хурайлдаг уламжлалтай. Хурайлах дуунаар муу муухайг хөөж байна гэж үздэг. Шинэ оны анхны нар мандмагц ахмад настнуудынхаа  тохойг нь өргөж золгодог.

Эдгээр иргэд Хятадын Шинжаан-Уйгарын  баруун хойд талаараа Казахстантай хиллэдэг Алтайн аймагт багтдаг. Алтайн уулсын уул-талын бүс нутаг юм. Энд тувачуудаас гадна хятад, казах, дунсиан, монгол, уйгарчууд амьдардаг.

6

Хятадууд Оросын тувачуудыг Дээд тувагийнхан гэж нэрлэдэг. Тэд өөрсдийгөө мончоог буюу алтайн тувачууд гэдэг байна. Домгоор бол Чингис хааны цэргийн дарга нарын үлдээсэн үр сад гэдэг. Тэдний ихэнх нь монгол нэртэй. Төрөхөд нь өгсөн эцэг, эхийнхээ нэрээр нэрлэгддэг. Овог гэж байдаггүй. Харин ургийн овог нь хойук, иргэд, чаг тува, ах соян, харасал, хар тош, хойт, танды гэсэн хэдхэн аймагт хуваагддаг. Хүүхдүүд нь монгол, казах, хятад сургуульд явдаг. Монгол сургуульд нь хуучин монгол бичиг заадаг. Монгол бичгийг тэдний аялга хэл зүйд  таарсан гэж ярьдаг байна.

6

Хятадын тувачууд мал аж ахуй эрхэлдэг ч малынх нь бэлчээрийг тутарганы талбай болгосон тул бэлчээргүй болж байгаа. Мах идэх дуртай. Уламжлалт цагаан идээ, ааруул, хуруудаа хэрэглэдэг. Сүүтэй цай өрөмтэй уудаг. Зун “хар архи” хэмээн нэрлэдэг сүүний нэрмэлээ уудаг.Тэд олон хүүхэд төрүүлдэг байсан ч Хятадын хуулийн дагуу бага ястнууд нэг гэр бүл хоёр хүүхэдтэй байхыг зөвшөөрдөг хуулийг дагах болжээ.

6

Хүүхдийн даахийг үргээдэг заншлаа хэвээр хадгалан үлдээсэн. Үүнийгээ тэд хатуу чанга хяналттай байсан 1950-1960 оны үед ч чандлан авч үлджээ. Тэд Оросын Тувад ирж амьдрах сонирхолтой ч тэдэнд виз олдох нь бараг үгүй гэнэ. Их Тувад байнга оршин суух эрх авах нь дээд тувачуудын мөрөөдөл байдаг талаар Оросын сурвалжлагч “Тувагийн үнэн” сонинд бичжээ.

.

Д.Од