“Цэрэгт явж эр хүн болдог” гэж манайхан ярьдаг даа. Одоо ч цэрэгт явах байтугай амьдралаа аваад явах ухаанаа эрчүүдийн зарим нь архинд худалдаад  дууслаа. Монголын нийт хүн амын 49 хувийг эрчүүд бүрдүүлдэг. Монгол эр хүн бүр хаан заяатай. Тэд Төрийн тэргүүн, группын Ерөнхийлөгч, компанийн захирал биш юм аа гэхэд “бор гэртээ богд, хар гэртээ хаан” өргөмжлөлтэй. Аавын бийд хэн ч ээжийгээ “хатан хаан”-аар өргөмжлөдөггүй. Ээж нь сургуулийн захирал, эмнэлгийн дарга, дэлгүүрийн эзэн байсан ч аав бол өрх гэрийн тэргүүн, ноён нуруу. Энэ бол өвөг дээдсээс өнөөг хүртэл өвлөгдөж ирсэн, ямар нийгмийн үед гээж, арчигдаж, орхигдоогүй уламжлал, ёс заншил. Тиймээс ч Төрийн тэргүүнийг сонгох зураан удаагийн сонгуулийн ердөө ганцханд нь эмэгтэй нэр дэвшигч өрсөлдсөн түүхтэй.

1

Хөдөлмөрийн насны Монгол эрчүүд төр засгийн удирдах дээд албан тушаалд, шийдвэр гаргах түвшинд,  эрх мэдлийг хэрэгжүүлэх, улсын нөөцийг хуваарилахад, үндэсний хөгжлийн бодлогыг тогтооход бизнесийн салбарт, бүтээн байгуулалт, дэд бүтэц, барилга, зам, тээвэр, уул уурхай геологийн салбарт болон эх орноо батлан хамгаалах, үндэсний аюулгүй байдлыг хангах, НҮБ-ын энхийг сахиулах эрчүүд л манлайлж байгааг харахад, сонсоход бахармаар сайхан. Өчигдөрхөн гэхэд НҮБ-ын “UNMISS” ажиллагаанд оролцон, өмнөд Судан улсад энхийг сахиулж явсан Монгол цэргүүд эх орондоо ирлээ. Манайхан Монгол эрчүүдийн дайчин, сүр хүчтэй, бүтээлч чанараараа бусад улсын энхийг сахиулагчдаас ялгарч, тэднийг үлгэрлэж явсныг тухайн нутаг орны удирдлагууд төдийгүй НҮБ үнэлсэн байна лээ.  Тиймээс ч УИХ-ын дарга З.Энхболд “Одоогоос 10 гаруй жилийн өмнө дайны гал ид дүрэлзэж байсан Ирак улсад 150 хүний бүрэлдэхүүнтэй цэргийн багийг анх удаа илгээн, ажиллагаанаас ажиллагаанд явж, бусдаас суралцдаг байсан бол одоо бусдад заах хэмжээнд хүрч, мотобуудлагын батальон хүртэлх хүч хэрэгсэлтэйгээр үүрэг гүйцэтгэх болсон нь амжилт юм” хэмээн энхийг сахиулагчдад төр, засгийн одон медаль гардуулах ёслол дээр хэлсэн үгэндээ онцолсон. Монгол цэргүүд, дайчин эрчүүдийн сүр хүч, цог золбоог харахаар үнэхээр бахархмаар.

1

Ийнхүү тэднээр бахархахын зэрэгцээ бас харуусмаар, хамгаалмаар, нийгэмшүүлмээр хэсэг ч байна. Монголын эрчүүдийн холбооноос дөрвөн аймаг, дөрвөн дүүрэгт явуулсан судалгаагаар нийт оролцогчдын 77.6 хувь нь “Өнөөгийн нийгэмд эрчүүдийн нийгмийн нэр хүнд, үнэлэмж зарим талаар буурч байна” гэсэн үнэлгээ өгчээ. Энэ судалгааны дүнг мөн л нийгмийн олонх толгой дохин зөвшөөрсөн байна. Эрчүүдийн нийгмийн нэр хүнд, үнэлэмж буурч байгааг  олон нийт цаг үетэй нь өөрөөр хэлбэл, архидалттай холбодог. Нөгөөтэйгүүр ажилгүйдэл, сэтгэл гутрал, боловсрол гээд араасаа олон шалтаг, шалтгаан дагуулах биз. Тэгвэл ажилгүй нь ч, ажилтай нь ч “архинд унаад” байгаа юм даа.   Эрчүүдийн нэр хүнд хаана унасан бэ? Өглөө ажилдаа яаран гарахтай зэрэгцэн  орон сууц, гудамжны өнцөг булан, орцны хавиар эргэлдэн “шараа тайлах”-аар  бие биесээ харан архины эрэлд гарах хэсэг бүлэг эрчүүдийн дүр зураг эсвээс өглөө ажилдаа цагаан цамц, зангиа, хар пиджак, гялалзтал тослуулсан хар гутлаа өмсөн “мужик” болон гарах хөршийн залуу шөнө дөлөөр шал согтуу, дуу нь чангаран ирж гэр бүлээ үймүүлэх хөлийн чимээнд нүд, чих дасч, нийгэмд хэвийн үзэгдэл болжээ. Мэдээж тэдний гэр бүл, аав ээж, хань ижил нь “архинаасаа гар, уухаа боль” гэж наснаасаа олон хэлж байгаа байлгүй.

1

Савнаасаа бусдыг дийлдэг сархад гэгч идээ манайд чөлөөтэй худалдаалагддаг. Монгол Улсын хүн ам дахь согтууруулах ундааны хэрэглээ, хэв маяг, хор хөнөөлийн тархалтын судалгаагаар 15-65 насны эрэгтэйчүүдийн 4.3 хувь, эмэгтэйчүүдийн 1.8 хувь нь согтууруулах ундааг ДЭМБ-ын ангиллын дагуу аюултай хэмжээнд, эрэгтэйчүүдийн 10.0 хувь, эмэгтэйчүүдийн 2.8 хувь нь хортой үр дагавар өгөхүйц хэмжээнд хэрэглэж байгааг тогтоожээ. Тэрчилэн архидалт нь жендэрийн тэгш байдал алдагдуулах “далд нууц” шалтгаанд хамаардаг гэсэн шүү.  Хуулиар архи, согтууруулах ундааг худалдаалахыг зогсоохоор  зарим гишүүд хуулийн төсөл өргөн барьдаг ч ангийнхаа архины бизнесмэн нөхрийн лоббид автаад хүч, хүрдэггүй талтай.

1

Ер нь гишүүдийг улстөрч, бизнесмэн, эдийн засагч  гишүүд гэж ангилдаг. Лоббид автаад зарим хуулийг батлуулж чаддагүй юм чинь эрхэлдэг бизнесээр нь нэрлэчихвэл яасан юм. Архи, согтууруулах ундаа худалдаалдаг нэг нөхрийг бизнесмэн гэж цэвэрхэн нэрлээд яана. Салбар салбараар нь тодруулаад, тариаланчин улстөрч, хуульч улстөрч, санхүүч улстөрч, тамхичин улстөрч, архичин улстөрч гээд тодорхой нэрийдчихвэл ямар вэ? Архидалттай хийх тэмцлээ эндээс эхэлчихье. Яагаад гэвэл цаана чинь эрчүүдийн нийгмийн нэр хүнд унаад хэцүүдлээ. Нийгэмд  нэр хүнд нь унаж, гэртээ “өрхийн тэргүүн” гэсэн бэлгэдлээс цаашгүй боллоо. Монгол эр хүн мэргэн шийдвэртэй, атаа жөтөөгүй, амгалан, сэтгэл шулуун зоримог, алсын хараа, уужим ухаантай, үр хүүхэд, ханьдаа халамжтай гэх мэт хэв шинжийг эрхэмлэсэн байх ёстой юм билээ. Гэтэл энэ бүх үнэт зүйлээ архиар сольчихоод цэргийн алба байтугай амьдралын алба хаах  ухаанаа уучихсан эрчүүдийн нийгэмд нэр хүнд унахаас яах билээ. Эр нөхрөө архинаас холдуулах гэж гэргий хүн ухаан заравч хүч дутах үе бий. Тиймээс “Эр хүн эр хүндээ хайртай” гэдэг, архинд орсон нэгнийгээ шоолж инээлгүй, шороотой нь орхилгүйгээр амьдралын албанд хамтдаа зүтгээрэй, эрчүүд ээ.

1

Н.Энх