Ардчилал бидэнд хэвлэн нийтлэх, үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх, хүний эрх эрх чөлөөг дээдлэх иргэний бүтэн дүүрэн оролцоо засаглал, хувийн өмч дээр тулгуурласан нийгмийн тогтолцоог санал болгосон. Хэдийгээр төгс нийгэм биш ч түүнээс илүүг хүн төрөлхтөн өнөөг хүртэл бодож олж чадаагүй болохоор хүн төрөлхтний нийтлэг замналаар замнахаас өөр аргагүй. Хойд Солонгос, Куба, Вьетнам, БНХАУ гэсхийгээд бидний хуучин замнаж асан соц нийгмийн үлдээц улс орон шавхагдана. Дарангуйлал, үймээн самуун элбэг улс гүрэн, лалын ертөнцийн шариатын хатуу хуульт орнуудыг нэмбэл хүний эрх, эрх чөлөөг дээдлэдэг ардчилсан орнуудын тоотой бараг дүйгээд оччихно.

6

Ардчилал жаахан гуйваад ирэхээр л анархизм руу шууд түлхэнэ. Үүрэг хариуцлагыг хүний эрх эрх чөлөөтэй холбон хийрхсэн үе саяхныг болтол манайд ноёлж байлаа. Одоо ч нэг их дээрдсэн зүйл алга. Бид чамлахааргүй амжилтад хүрсэн. Бас алдаж асгасан зүйл ч олон бий. Шүүх засаглал хараат бус байх үндсэн зарчим алдагдснаар хүн бүр бодит байдал дээр адил тэгш эрхтэй байж чадахгүй байна. Шүүхээ энэ зарчимд нийцүүлэн шинэтгэх гэж чармайлаа. Нэгэнт бугшсан нүсэр машины араанд хавчуулагдаад гацаж орхино. Хууль эрхзүйн орчинд заавал ёс юм шиг цоорхой гаргадгаас хууль хэрэгжүүлэхгүй байх, гуйвуулах өч төчнөөн боломж бий болдог юм.

7

Сүүлдээ бүр хуулиар далайлган дургүй нэгнээ түлхэж болдог өшөө авалтын шинэ хувилбар АТГ-ын нэрийн дор гүйцэтгэгдэнэ. Нийгэм даяар авилгал хээл хахууль гэж яриад эхлэхээр сор залах хэдэн нөхдийг бий болгоод л золиосолно. Овоо хараанд нь төрийн албанд ажиллаж байгаа нөхдүүдээс хангалттай өртөнө. Авилгын цэцэглэлтийн он жилүүдэд гар цайлгах зүйлээс авахуулаад тендер, төсвөөс шамшигдуулсан жишээ борооны дараах мөөг шиг олон юм чинь. Хамгийн гол нь авилгын том жараахай нар нь үнэн шударгын торноос чөлөөтэй гараад сэлчихээд байгаад л бид ардчилсан нийгэмд амьдраад байна уу аль эсвэл гэсэн асуултыг өөртөө тавихад хүргээд байгаад оршиж байгаа юм. Томчууд баригдсан ч арван мянган төгрөг хулгайлсан ядарсан бүсгүйгээс арав дахин бага ял аваад инээмсэглэсэн шигээ торны цаана сууна. Наранд байгаагаас ялгаа огт байхгүй. Шоронгийн дэлгүүрээс дуртайгаа дарагдуулсан авилгын мөнгөөрөө аваад хэрэглэчихнэ. Тун удалгүй цагаатгалын хуулиар суллагдаад явчихна. Хуучин Ерөнхийлөгч нь шинийгээ дарамталсаар байгаад хэдхэн хоног нарсанд суусан болоод өнгөрсөн. Харин ч тэр завшаад өнгөрсөн. Түүнийг дэмжсэн намын тамгатай нөхдүүд төрийн түшээ, яам агентлагын дарга нар боллоо. Улс төрийн ашиг хонжоо нь энэ.

7

Ардын хүүхдүүд ял зэмээ яс эдлээд гарч байхад АРДЧИЛАЛ-ын язгуур ойлголт хуулийн өмнө хүн бүр тэгш эрхтэй байх ёстой зарчмыг шууд үгүйсгэнэ. Авилгын жижиг жараахайнуудын оногдох гэсгээл хатуу бөгөөд хугацаа урт. Үнэндээ авилгалын эсрэг кампанит ажил ийм л үр дүн авчирч байна. Нийгэм дэх айдас хүйдэс ч нэмэгдсэн. Сонгууль шударга явагдахаа больсон нь ардчиллын ололтоос хойш нь татаж байгаа хамгийн жигшүүрт зүйл. Ард түмний төлөөлөл гэхээсээ илүүтэй хэсэг бүлэг хүмүүсийн төлөөлөл болж УИХ-ын гишүүн болно. Эргээд тэднийхээ эрх ашигт зохицуулсан хууль эрхзүйн орчин бий болгоно. Мөнгө эрх мэдэл гэдэг ардчилсан төрийн хэмжүүр гэж ойлгогдох болтол сонгодог утгаа алдсан. 24 жилийн хугацаанд бид ийм нийгэм бий болгох гэж зүтгэж явсан уу гэж эрхгүй асуумаар. Монгол төр хоёр намын дунд ардчилсан коммунистаараа дуудалцан маргалдаж эрх барьсан нэг нь нөгөөгөөсөө бүх төрлийн өш хорсол авдаг түүнээсээ сэтгэлийн тайвшрал авна.

7

Монголчууд бүгд л ардчилсан нийгмийн суурийг тавьсан. Ардчиллыг өмчлөх эрх хэнд нь байхгүй. Ардчилсан намын хэдэн нөхөд гарч ирээд энэ нийгмийг өөрчилчихсөн юм биш. Хувьсгалын өдрүүдэд энэ хоёр намын залуус бүгд л байсан. Тэд нийлээд л ардчилсан нийгмийн замналаар замная гээд хэлэлцээд Монгол улс шинэ хөгжлийн замд орсон. 24 жил замначихаад нэгнийгээ коммунистаар нь дуудаад харааж зүхээд байдаг яасан дуусдаггүй өш хорсол гээч нь энэ вэ. Монгол ганцаараа тайван замаар нэг нийгмээс нөгөө нийгэмд шилжчихсэн юм биш шүү. 1989 оны сүүл гэхэд Унгараас бусад Зүүн Европын коммунист дэглэмүүд тайван замаар бүгд уначихсан байсан тэр л өдрүүдэд Монголд ардчиллын салхи сэвэлзсэн юм. Коммунист дэглэм хэдийн үеэ өнгөрөөчихсөн, салхилах төдийд хийчих хамхуул адил болчихсон байсныг тодотгох нь зүйтэй. Монголчуудад улс төрийн тэмцэлд хүрэх бэлэн гарын авлага байлаа. Тухайн үеийн Улс төрийн товчооны дийлэнх нь энэ өөрчлөлт болно гэдгийг мэдэж байсан. Бусдын адил оготны хамраас цус гаргалгүй хувьсгал хийсэн. Энэ гавьяа ардчилагчдыг өмчлөгсөд бус нийт монголчуудын гавьяа. Харин өнөөдөр АРДЧИЛАЛ-ыг юу болгож хувиргаад байна даа.

7

Н.Бадамжав