УИХ-ын гишүүн Г.Уянга Гачууртын алтны ордыг стратегийн орд газар болгох гэж байгаа асуудлаар хэвлэлийн бага хурал хийсэн юм. Тэрбээр хэлэхдээ “УИХ аар чуулганаар Гацууртын алтны үндсэн ордыг стратегийн ордод оруулах эсэх асуудлаар эхний хэлэлцүүлгийг хийж байгаа. Энэ асуудлаар байр сууриа илэрхийлэх гэсэн юм. Энэ бол онцгой асуудал. Өнгөрсөн долоо хоногийн пүрэв гаригт энэ асуудлаар Шударга ёс эвсэл завсарлага авсныг та бүхэн санаж байгаа. Олон эрдэмтэн нутгийн иргэд надтай ирж уулзсан.

a

Нутгийн иргэд энэ газрыг стратегийн ордод авч болохгүй гээд  гарын үсгаа цуглуулаад явж байна. Юуны өмнө Гачууртын ордын ерөнхий мэдээллийг өгөхөд Сэлэнгэ амйгийн Мандал сумын Ноён уулын орчимд байрлаж байгаа алтны үндсэн орд юм. 1970-1991онд шороон  ордын олборлолтын үеэр алтны үндсэн ордыг олж тогтоосон. Эрдэс баялагийн мэргэжлийн зөвлөлд бүртгүүлсэн алтны нөөц нь 50 тонн. Шороон ордын олборлолтыг Бороо гоулд буюу Гачууртын үндсэн ордыг олборлох гэж байгаа Канадын хөрөнгө оруулалттай Сентерра гоулд компани хийсэн. Тухайн үеийн Гадаадын хөрөнгө оруулалтын тухай хуулиар гадаадын хөрөнгө оруулалттай аж ахуйн нэгж эхний таван жилд бүх төрлийн татвараас 100 хувь чөлөөлөгддөг, дараагийн таван жилд нь 50 хувь чөлөөлөгддөг байсан. Тухайн үед Монгол Улс ийм том хөнгөлөлтийг үзүүлж, энэ ордыг 30 гаруй жилд олборлоно гэж гэрээ хийсэн. Гэвч таван жилийн дотор  ямар ч татваргүй байх хугацаандаа 30 жилд олборлох алтыг олборлоод авч явсаныг хүн бүр уул уурхайн буруу үйл ажиллагааны жишээ болгон ярьдаг.

a

Одоо ямар асуудал үүсээд байгаа вэ гэвэл Сэлэнгэ аймгийн Мандал сумы Ноён уулын сав газар нь  Монгол Улсын  түүхийг агуулсан газар гэдгийг монголчууд бүгдээрээ мэдэж байгаа. Тодруулбал,  . дэлхийн  түүхэнд хамгийн анхны төрт улсыг байгуулж байсан Хүннү гүрэн өнөөгийн монголчуудын өвөг дээдэс юм гэдгийг  батлах олдвор зөвхөн энэ Ноён уулнаас олддог. Дэлхийн олон улс орнууд өөрсдийнхөө газар нутгаас олдсон өчүүхэн жаахан Хүннүгийн үеийн олдворыг ашиглан өөрсдийнхөө өвөг дээдэс гэж батлахыг их хичээдэг. Гэтэл монгол нутгааас  олдлог олдвор  нь дэндүү арвин, маргах аргагүй баталгаа нотолгоо болгон элхийн археологич түүхчдийн өмнө дэлгэн тавьдаг юм. Энэ тухай монголын бүх  археологич, түүхчид мэднэ. Хүннүгийн үеийн хивс, үнэт эдлэл, язгууртны хиргэсүүрээс олддог олдворууд дэлхийн олон орны муейд байдгийг та бүхэн мэдэх биз ээ. Өнөөдөр бид дэлхийн анхны төрт улсын түүхийг хадгалж, хамгаалж, авч үлдэх ёстой. Дэлхийд Чингис гэхээр монголчуудыг мэддэг шиг, эрдэмтэн  судлаачид нь Ноён уул гэхээр монголыг мэддэг. Хэдэн жилийн өмнө Ноён уулын бэлд зохиогдсон Хүннү гүрэний талаарх судалгааг танилцуулсан олон улсын их хуралд 19 орны эрдэмтэн судлаачид оролцож, энд үнэхээр арвин их олдвор байгаа гэдгийг баталсан.

a

Эрдэмтэдийн  хэлж байгаагаар зөвхөн нүдэн баримжаагаар 350 гаруй булш хиргисүүр  байгаа, язгууртан дэдэсийн төдийгүй жирийн хүний булш бий гэсэн. Тэгэхээр гарцаа байхгүй манай монгол үндэстний түүхийн олдвор Ноён ууланд бий.  Харамсалтай нь Ноён уулын дор хадгалагдаж байгаа 50 тонн алтыг ухах эрхийг Сентерра гоулд компанид өгөх гэж байна. Уг нь энэ бүс нутаг урт нэртэй хуулиар хамгаалагдаж, ашигт малтмал олборлохыг хориглоод байгаа. Хэрвээ стратегийн ордод орох юм бол Урт нэртэй хуулийн хүрээнээс гарна.  “Шударга ёс”эвслийн бүлэг энэ асуудлаар завсарлага аваад УИХ-ын даргад  хандаж, мэргэжлийн хүмүүс, УИХ-ын гишүүд оролцсон ажлын хэсэг  байгуулж өгөхыг хүссэн. Эрдэмтэдийн  хэлээд байгаа байгалын тэнцвэрт байдлын үнэлгээ, цэвдэг хөрснйи судалгааг мэргэжлийн түвшинд хийх. Мөн геологи, геодезийн нарийвчилсан зураглал хийж, алт байгаа орд газар, соёлын өв хадгалагдсан Ноён уулын талбайтай давхцал байна уу. Хэрвээ давхцал байгаа бол Соёлын өвийг хамгаалах тухай хуулийг хэрэгжүүлээч ээ.   Хоёрдугаарт, Соёлын өвийг хамгаалах тухай хуулийн 27.8 –д  хот суурин газарт зам талбай, барилга байшин барих, шинээр зам тавих, усан цахилгаан станц байгуулах, газар тариалан эрхлэх, уул уурхайн хайгуул хийх, ашигт  малтмал хайх ашиглахаас өмнө палентлоги, археологи, угсаатны эрдэм шинжилгээний байгууллагаар урьдчилан судалгаа хийлгэж, дүгнэлт гаргуулна гэсэн заалт  байгаа. Маш сайн хуулийг 2014 онд бид батлуулсан нь  бидний аврал болох гэж байна. Урьдчилан хайгуул судалгаа хийхэд шаардагдах зардлыг захиалагч хариуцна гэж  заасан. Энэ заалтын дагуу өнөөдөр Эгийн голын усан цахилгаан станц палентоги археологийн судалгааг үе шаттай хийгээд  олдворуудыг нь хамгаалаад хоёр жилийн турш энэ ажил хийгдээд явж байгаа. Энэ ажлыг Ноён ууланд мөн хийх ёстой. Гэхдээ Ноён уулыг бусад археологийн олдвортой газруудаас онцгойлон авч үзэх ёстой гэж би бодож байна. Би өмнө нь хэлсэн Монгол Улсад Түрэгийн үеийн олдворууд дэлхийн улс орнуудаас олддог. Харин Хүннүгийн үеийн олдвор манай улсад илүү олон тоогоор байна.

a

Өнөөдөр ядарсан нийгмээ өөд татахад 50 тонн алт нь хэрэгтэй байж магадгүй.  Гэхдээ хэзээ нэгэн цагт хүчирхэг улс болно. Хамгийн гол нь та бидний үр хойчид Хүннүгийн үеийн энэ булш олвдворууд алтаас илүү үнэ цэнэтэй хөрөнгө мөнгийг Монгол Улсад авчрах маш том  түүхийн дурсгал юм. Өнөөдөр мөнгөгүйгээсээ болоод энэ олдвороо ашиглаж томоохон үзмэртэй музей болгож чадахгүй байж болно. Тиймээс хойч үедээ энийг хийх боломж бололцоог үлдээж, хадгалж, хамгаалах хэрэгтэй гэж бодож байна. Эрдэмтэд оролцоод энэ булш хиргэсүүрт үнэлгээ хийх ёстой. Тэр үнэлгээг  50 тонн алтны үнэтэй  зэрэгцүүлж, жингийн туухай дээр тавих ётсой. Бид өнөөдөр өөрт байгаа бүхнээ идэж дуусгана. Бид 30 жил олборлох алтаа урьдчилж зараад иднэ. Бид хүндрэлээс гарна гэсэн ийм харгис, хэтэрхий бурангүй үйл ажиллагааг явуулах гээд байгаад харамсаж байна.

a

Энэ бүхнийг дараад  хэвтье гэж хэлэхгүй. Хэзээ нэгэн цагт хүчтэй чадалтай улс болсон хойноо энэ олдворуудаа дэлгэж тавиад бусад улс орнуудад байгаа Хүннүгийн үеийн олдворуудаа авчираад монголд дэлхийн  хамгийн анхны төрт улс байгуулагдаж байсан юм шүү гэдгийг баталж нотолсон музей байгуулах боломж бидэнд байгаа. Юун 50 тонн алт. Үеийн үед энэ музейгээ ашиглан аялал жуулчлал хөгжүүлэхэд Ноён уулын сав газар бааз суурь нь болно. Ийм зүйлийг эдийн засгийн хүндрэлээс гарах гэсэн юм гээд тавиад туучихаж болох уу. Миний хувьд болохгүй гэж бодож байна. Итгэл үнэмшиллдээ үнэнч байгаа тул цаашдаа эрдэмтэн судлаачид шаардлагатай бүх судалгааг хийсний дараа энэ орд газрын асуудлыг стратегийн ордод оруулах уу үгүй гэдгийг ярих ёстой. Энэ асуудлаар засварлага авсан биднийг дэмжиж өгөөч гэж уриалж байна. Энэ асуудлаар ажлын хэсэг байгуулахаар болвол миний бие  оролцож, эрдэмтэн судлаачидтай хамтран Ноён уулын түүхийн дурсгалт газрыг  судлах ажилд  хамтран оролцох болно” гэлээ.

s

Ноён уулнаас олдсон олдворуудын зураг

MK

BH

f

Эрдэмтэд судлаад Хүннүгийн  үеийн хаадын тамганы дүрсний үндсэн дүрс бичиг монголын хаадын тамганд уламжлагдсан үлдсэн нь монголчуудын өвөг дээдэс мөн гэсэн баталгаа гэжээ.

a

П.Наран