Инфляц бол зөвхөн мөнгөний феномэн үзэгдэл тул Төв банкуудын үндсэн үүрэг нь инфляцыг зорилгот бага түвшинд барих байдаг. Тиймээс инфляц бол бараа таваарын үнийн өсөлт бус зөвхөн мөнгөний нийлүүлэлт(M2)-ийн өсөлт юм. Төр буюу МБ шинээр мөнгө гаргах монопол эрхтэй тул мөнгөний нийлүүлэлтийн өсөлт бууралтыг төр л хянаж шийднэ гэсэн үг. Тэр утгаараа инфляц нь зөвхөн төрийн мөнгөний болон төсвийн бодлогоос шууд хамаарна.  

Өнгөрсөн 6 жилийн хугацаанд (2019 - 2025) мөнгөний нийлүүлэлт 21 ихнаяд төгрөгөөс 43 ихнаяд төгрөг болж 2 дахин өссөн байдаг (график харна уу). Үүнийгдагаад банкуудын зээлийн тэлэлт явагдаж арилжааны банкуудын зээл мөн 2 дахин өсөж 45 ихнаяд төгрөг хүрсэн. Статистик мэдээгээр эдийн засгийн өсөлт жил бүр дунджаар 5-7% өсөлттэй байсан бол мөнгөний тоо хэмжээ жилд дунджаар 15-20% өсөж байжээ. Нэг үгээр зах зээлд үйлдвэрлэж нийлүүлсэн хэрэглээний барааны тоо хэмжээнээс мөнгөний тоо хэмжээ нь 3-4 дахин илүү их өсөж байсан байна. Төрөөс зээл, халамжаар зах зээлд цутгасан илүү мөнгө нь үйлдвэрлэсэн цөөн тооны барааг хэрэглэгчдийн уралдаж худалдан авах өрсөлдөөн хүчтэй өрнүүлж зохиомол агрегатан эрэлтийг үүсгэсэн гэсэн үг. Тиймээс Монголын инфляц нь ямагт эрэлтийн инфляц байдаг.  

Төв банкууд инфляцтай бодлогын хүү, зээлийн тэлэлт гэсэнхоёр арга хэрэгслээр тэмцдэг. Чухам энэ хоёроос барааны үнэ болон цалин хөлс тогтвортой байх уу, ажилгүйдэл болон ядуурал буурах уу гэдэг ихшалтгаалдаг. 2020-2022 онд МБ бодлогын хүүг 6% хүртэл буулгаж түүхэн доод хэмжээнд хүргэсэн байна. Үүнийг дагаад зээлийн тэлэлт зарим жилд бүр 39% хүртэл өсөж байжээ. Ковид, сонгууль, нүүрсний хулгай гурав мөнгөний нийлүүлэлтийг эрс өсгөж өр зээлийг нэмэгдүүлснээр үл хөдлөх, бараа таваар, үйлчилгээний үнийг огцом өсгөсөн болно. Тиймээс Монголын ядуурал яагаад буурахгүй, яагаад өнөөдөр НЭГ сая ядуу иргэдтэй улс байгаа үндсэн шалтгаан бол хэт их мөнгөний нийлүүлэлт юм. 

Инфляц нь төр болон түүний хамсаатнуудад асар их ашиг өгдөг. Зах зээлийн бус зохиомол бага хүүтэй элдэв хөнгөлөлттэй зээл ихээр тарааж мөнгөний нийлүүлэлтийг өсгөдөг. Эрх баригчид сонгогчдын саналыг худалдаж авах зорилготой Шинэ хоршоо, Шинэ эргэлтийн бодлого, 14мега гэх төслүүдээр хөнгөлөлттэй зээл ихээр олгож банкуудын зээлийг эрс нэмэгдүүлсэн билээ. Мөнгөний нийлүүлэлт, зээлийн тэлэлт үйлдвэрлэсэн бараа таваараасаа илүү ихээр явагдахад тэрхүү мөнгийг түрүүлж хүртэгсэд нь хамгийн их хожиж ашиг хүртдэг. Мөнгө гаргаж буй төрөөс гадна арилжааны банкууд, ББСБ-ууд, ипотек орон сууцны барилгын компаниуд, тендер, концессоор хөрөнгө оруулалт, төсөл хэрэгжүүлэгчдэд хамгийн их ашигтай. Сүүлийн 5 жилийн хугацаанд төрийн мөнгөний нийлүүлэлт 45 ихнаяд төгрөг болж хоёр дахин нэмэгдэх явцад зөвхөн мөнгө хүүлэгч санхүүгийн салбарын (банкууд, ББСБ) нийт цэвэр ашиг нь 470 тэрбумаас 2,5 ихнаяд буюу 5 дахин өссөн байдаг. 

(График харна уу. 2019-2024, 2025 оны 3-р улирал)  

ББСБ-ын хувь эзэмшигчид нь хэн бэ гэдгийг олон нийт мэддэг болсон. Хөгжлийн гэх хөгжлийн эсрэг төрийн банк нь зах зээлээс доогуур зохиомол зээлийн хүү санал болгох нь зээлийн тэлэлтийг улам өсгөхөөс гадна тэр зээлийг авах шуналд автсан төрийн хамсаатан бизнесийн бүлэглэлүүд (крони, клиэнтист)-ийн хооронд ширүүн өрсөлдөөн өрнөдөг. Бизнесийг дэмжих нэрийн дор чөлөөт өрсөлдөөн, бусад хувийн хэвшлийг хорлодог авилгын уурхай болсон банк.  Хэний хамаарал бүхий компаниуд төрийн бүгд худалдан авалтын тендер, концессыг авч хождог нь нууц биш болсон зүйл.Гишүүд, сайд, намын хамаарал бүхий дарга нар, хамсаатан бизнесийн хүрээнийхэн, давуу эрх ямба эдлэгсэд. Тэд бол инфляцаас хожигсод, мөнгө хүртэгсэд. Тэд данхар төр, инфляцаар донтогсод.  

Мөнгө жилийн дотор эргэлдэж явсаар сая нэг юм тогтмол орлоготой тэтгэвэр, тэтгэмж, халамж, хүүхдийн мөнгө, цалин хөлс хэлбэрээр өргөн олон нийтэд очдог. Харамсалтай нь тэр мөчид мөнгөний худалдан авах чадвар унасан байдаг. Хамгийн сүүлд уг мөнгийг хүртсэн жирийн масс  хамгийн ихээр хохирч алдагдал хүлээдэг. Тиймээс инфляц түмэн олныг ядуурал руу чирдэг. Инфляц нь дээрх иргэдийн хадгалж хураасныг үгүй хийдэг, хуримтлалыг үгүй хийдэг, ядуучуудын тоог нэмдэг гамшигт үзэгдэл.  Инфляц мөн баялгийн дахин хувиарлалт. Доод болон дундаж давхаргынхны хуримтлалыг цөөн элит төртэй хамсаатаж бизнес хийгсэд нар луу татан төвлуулж буй төрийн хийж буй баялгийн дахин хувиарлалт юм. /Кантильоны эффект/ Давуу эрх бүхий цөөн хэсгийн олсон өндөр ашиг нь эдийн засагт огцом өсөлт авирч буй ч тэдний бага хүүнд хууртагдсан өр зээл нь оновчгүй хөрөнгө оруулалт болж хувирч удахгүй эдийн засагт уналт буюу хямрал авчирдаг. Энэхүү бизнес мөчлөгөөр Монгол өнөөдөр хямралын эхэн мөчид ирээд байна. Инфляц нь саналаа худалдсан сонгогчдыг мөнгөний нийлүүлэлт, зээлийн бага хүүгээр хуурч өр зээлэнд унагаж улам ядууралд оруулдаг бол санал худалдан авагсдыг улам хөрөнгөжүүлдэг үзэгдэл юм. Инфляц нь удаан үргэлжилбэл улс төрийн тогтворгүй байдал, эдийн засгийн хямрал, үймээн самуун, цаашлаад дайн хувьсгалын гол шалтгаан нь болдог хорт зүйл.   

Тиймээс төр ядуурлыг бууруулъя гэвэл зөвхөн инфляцыг багасга. Инфляцыг бууруулъя гэвэл бараа таваарын үнэ, үйлдвэрлэгч нар луу дайрах бус мөнгөний нийлүүлэлтээ л зогсоо. Зээлийн хүүг зохиомлоор тогтоохгүй зах зээлд нь орхи. Хөнгөлөлттэй гэх халхавчаар банкуудын зээлийн тэлэлтийг зогсоо. Төрийн өмчийн компаниудын өр зээлийг зогсоож хувьчил. Данхайсан төрийг авсаархан болгож багасга.   

Бид дараачийн 6 жилд Монгол банк хэнд үйлчлэхийг харах үлдлээ.  

П. Цэнгүүн  

“Алтан тариа” ХХК-ийн Гүйцэтгэх захирал